ავტორი: მიტროპოლიტი იოანე ზიზიულასი
გთავაზობთ თანამედროვეობის ცნობილი თეოლოგის სტატიას. პერგამონის მიტროპოლიტი იოანე გახლავთ ერთერთი სახელოვანი ღვთისმეტყველი და ევქარისტიული თეოლოგიის ბრწყინვალე წარმომადგენელი. აღნიშნულ სტატიაში, რომელიც მოხსენების სახით წაკითხული იქნა 2003 წლის 2 ივნისს რელიგიის, მეცნიერებისა და გარემოს დაცვის V სიმპოზიუმზე, მიტროპოლიტი განიხილავს ეკოლოგიის თეოლოგიურ საფუძვლებს და გვთავაზობს სიღრმისეულ ანალიზს ადამიანის, როგორც კოსმოსის მღვდლის, ადგილისა ამ სამყაროში.
სტატია სპეციალურად ბლოგისთვის ინგლისურიდან თარგმნა თამარ გოგუაძემ
სამყაროს მესაკუთრენი თუ სამყაროს მღვდლები
მოძრაობა რელიგია, მეცნიერება და გარემო 1988 წელს კუნძულ პატმოსზე გარემოს დაცვისა და რელიგიურ ლიდერთა შეხვედრაზე დაფუძნდა. მისი დაარსება დაკავშირებული იყო წყლის გარემო პრობლემებთან, რომელიც დედამიწის ზედაპირის შვიდ მეათედს ფარავს. მისი დაფუძნების ერთ-ერთი მოტივი იყო რელიგიურ საზოგადოებათა, პროფესიონალ მეცნიერთა და გარემოს დამცველ მუშაკთა შორის ეკოლოგიური კრიზისის მინიშნებებსა და იმპერატივებზე საერთო საფუძვლის შემუშავება.
ეკოლოგიური ცნობიერების განვითარებამ და მის მიმართ განსაკუთრებულად ფაქიზმა დამოკიდებულებამ გასულ წელს ადამიანის ბუნებასთან ურთიერთობაზე საუბრისას სხვადასხვა მოდელები წარმოშვა. მათ შორის ყველაზე პოპულარული გახდა განმკარგულებლის (οικονόμος) მოდელი.
ეს ტერმინი გავრცელდა არა მარტო საერო წრეებში, არამედ განსაკუთრებით აქტუალური გახდა ეკოლოგიის რელიგიურ მკვლევართა შორის. ამ ტერმინს ვხვდებით თეოლოგთა მიერ ეკოლოგიაზე ყოველი საუბრისას. იკონომოსის იდეა განსაკუთრებით მიმზიდველი სწორედ იმასთან მიმართების გამო არის რასაც ის გამორიცხავს, ანუ ის გამორიცხავს აზრს რომ ადამიანი სამყაროს ბატონი და მისი მესაკუთრეა. ადამიანის ამგვარმა მოაზრებამ თანამედროვე სამყაროში ძირითადად ორ სფეროში პოვა გასაქანი: განმანათლებლობის ანთროპოლოგიასა და დასავლურ, კეძოდ კი, პროტესტანტულ თეოლოგიაში.
განმანათლებლობის ამ აზრის წარმომადგენლები არიან დეკარტე, ფრანსის ბეკონი და იმანუელ კანტიც კი. დეკარტეს სიტყვებით, მეცნიერების განვითარება ადამიანებს აქცევს “maîtres et possesseurs de la nature” (ბუნების უფლად და ბატონად). ფრანსის ბეკონი ერთგვარი სისასტიკით მოუწოდებს კაცობრიობას რომ ბუნებას როგორც ‘მონას’ ისე მოექცნენ. კანტმა თავის მხრივ ადამიანი ბუნებასთან მიმართებაში მოიაზრა როგორც მისი ‘მსაჯული’, რომლის მოვალეობაა რციონალურად და მორალურად განსაჯოს და გადაწყვიტოს თუ რა არის მართებული და მიუღებელი ბუნებისათვის.
პროტესტანტული თეოლოგია განსაკუთრებით კი კალვინის მიმდევარნი, მაქსიმალურად შეეცადნენ თავიანთ სასარგებლოდ გამოეყენებინათ ბიბლიური ფრაზა: “აავსეთ დედამიწა, დაეუფლეთ მას” (შესაქმე, 1:28). მათ ეს სჭირდებოდათ შრომასა და ეკონომიკაზე კაპიტალისტური შეხედულებების განსამტკიცებლად რაც მაქს უებერმა პირდაპირი თუ არაპირდაპირი გზებით ნათლად გაამჟღავნა. ამგვარი რელიგიური იდეების მოხმობის გარეშე ეკოლოგიური კრიზისის აღმოცენების განმარტება ისტორიულად შეუძლებელი იქნებოდა.
ამგვარად, მესაკუთრის და მეპატრონის მოდელის ჩანაცვლება იკონომოსის მოდელით სასარგებლო იქნებოდა იმისათვის რომ როგორმე გამოვრიცხოთ აშკარად არასახარბიელო აზრი თითქოსდა ადამიანი შეიძლება იყოს სამყაროს ბატონი და ბატონივით ექცეოდეს. ეკოლოგისტები ამას მიხვდნენ და მიიღეს განმკრგულებლის მოდელი. თუმცაღა უნდა ითქვას, რომ ამ მოდელის ახლო მანძილზე განხილვა ეკოლოგიური პერსპექტივიდან მის შეზღუდულობებსა და ნაკლოვანებებზე მიგვითითებს. პრობლემები კი ამგვარია:
იკონომოსის ფენომენი მიანიშნებს ბუნებისადმი მმართველურ მიდგომას. ამ სიტყვის მნიშვნელობის მიღმა მდგომი ბერძნული სიტყვა იკონომოსი მიანიშნებს ადამიანის შესაძლებლობას რომ განაგოს არსებული საკუთრება და გამოიყენოს ის, თუნდაც იმის ფარგლებში რაც მისთვის მიცემულია. ამ მნიშვნელობით გამგებლის მნიშვნელობა წააგავს იმ ფუნქციას რასაც ინგლისელები “trustees“ ანუ რწმუნებულს უწოდებენ. ამ მოდელსაც თან ახლავს ადამიანის ბუნებასთან მიმართებაში უტილიტარული დამოკიდებულება. აგრეთვე მნიშვნელოვანია რომ ამ ტიტულისათვის დამახასიათებელია ბუნების მოაზრება როგორც საგანი ან ნივთი რომელიც ადამიანმა უნდა გამოიყენოს, განაგოს, დაალაგოს, განაწესოს, გააანაწილოს და ასე შემდეგ.
იკონომოსის იდეა ბუნებისადმი კონსერვატიულ განწყობას გამოხატავს. იკონომოსი არის მცველი იმისა რაც მას მიეცა იმისათვის რომ შეინახოს, თუმცაღა როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ის მას მხოლოდ განაგებს. კონსერვატიული მიდგომა ჩვენი ბუნებასთან ურთიერთობის მიმართ თავს არიდებს ორ მნიშვნელოვან ჭეშმარიტებას. მეორეს მხრივ, ადამიანი მხოლოდ ‘მცველად’ არ არის მოწოდებული, არამედ მას ასევე ბუნების კულტივაცია, მისი ზრდა და განვითარება ევალება. ანუ ის, რომ გააუმჯობესოს მისი შესაძლებლობები და ხელი შეუწყოს მის ზრდასა და ნაყოფიერებას. მით უმეტეს, რომ ადამიანის ჩარევამ ბუნების მდგომარეობაში უკვე იმ ზღვარს მიაღწია, როდესაც გარემოს კონსერვაციაზე საუბარი არარეალისტური და აზრს მოკლებული უნდა იყოს. გარემოს გარკვეული ნაწილების კონსერვაცია შესაძლოა ჯერ კიდევ იყოს შესაძლებელი, მაგრამ არსებობს ისეთი ნაწილები რომლებიც აღუდგენელ ცვლილებებს განიცდიან; მათი შენარჩუნების ნებისმიერი მცდელობა არარეალური და არასახარბიელოც კი შეიძლება იყოს.
განკარგულებლის იდეა თუმცაღა გვეხმარება იმაში რომ შევებრძოლოთ ადამიანის როგორც სამყაროს ბატონ-პატრონის იდეას ეკოლოგიური კრიზისის ვითარებაში, მაგრამ ამავე დროს ამ მოდელსაც აქვს შეზღუდულობები და ეკოლოგიური თვალთახედვიდან არანაკლებ პრობლემატურია. შესაბამისად, საჭიროა რაიმე სხვა მოდელის გამონახვა, ისეთი მოდელის, რომელიც ჩვენ როგორც სამყაროს მღვდლად მოგვიაზრებს. ეს მოდელი ბუნებრივად გამოსჭვივის მართლმადიდებელი ეკლესიის პატრისტიკულ და ლიტურგიულ ტრადიციაში, თუმცა მისი ეგზისტენციალური მნიშვნელობა უნივერსალურია. სიტყვა ‘მღვდელი’ რელიგიური ენის ნაწილია და შესაბამისად შთაბეჭდილება იქმნება თითქოს მისი მნიშვნელობა აქტუალური მხოლოდ რელიგიური ადამიანებისათვის უნდა იყოს. უნდა დავასაბუთოდ რომ ეს ასე არ არის. ამისათვის, უპირველეს ყოვლისა, საჭიროა გავარკვიოთ ანთროპოლოგიური ვარაუდები. ჩვენ არ შეგვიძლია ბოლომდე გამოვიკვლიოთ რა არის ადამიანი როგორც Ανθρωπος.
II
რა არის ის რასაც ჩვენ ‘ადამიანს’ ვეძახით? ამ შეკითხვაზე პასუხის გაცემას არა მარტო თეოლოგია ცდილობს, არამედ მეცნიერება და ფილოსოფიაც. მიუხედავად იმისა, რომ ამ სამივე დისციპლინას სხვადასხვა ამოცანა აქვთ, ისინი ვერ არიდებენ თავს ამ საერთო საკითხს, სხვაგვარად მათ საერთო არ ექნებოდათ და შესაბამისად, მათ შორის დიალოგიც შეუძლებელი იქნებოდა.
მეცნიერებას თუ მივმართავთ და განსაკუთრებით კი ბიოლოგიას, დავინახავთ რომ ადამიანი ძალიან მჭიდრო კავშირშია იმ არსებებთან რასაც ჩვენ ცხოველს ვეძახით. ისიც ერთ-ერთი ცხოველთაგანია. ეს აზრი ბიოლოგიაში აქტუალური გახდა დარვინის შემდეგ და ევოლუციის თეორიაც წარმოშვა. თეოლოგებს შესაძლოა არ სიამოვნებდეთ ამ თემაზე საუბარი, მაგრამ ძალიან მნიშვნელოვანია რომ გვახსოვდეს ადამიანის კავშირი სხვა ცხოველებთან. ბიოლოგია ადამიანს აღიქვამს როგორც ერთ-ერთ ცხოველს, რომელიც სხვა ცხოველებისაგან განსხვავებდება უფრო ამაღლებული თვისებებით. თუმცა მას ბევრი აქვს საერთო მათთან, გონებისა და ცნობიერების ჩათვლით. ამ თვისებებს ძველად მხოლოდ ადამიანს მიაკუთვნებდნენ, მაგრამ დღევანდელი ბიოლოგი მკველვარებისათვის ადამიანი ძირითადად მაინც ცხოველად მოიაზრება. ფილოსოფია ცდილობს ადამიანს სხვაგვარი შეფასება მისცეს. თუმცა ის აღიარებს ადამიანის ცხოველურ ბუნებას, მაგრამ მას ცხოველებისაგან ერთი ძალიან მნიშვნელოვანი თვისებით გამოარჩევს. წარსულში, ფილოსოფოსები ადამიანს ცხოველისაგან განასხვავებდნენ ადამიანის რაციონალური შესაძლებლობებისა და ინტელექტის საფუძველზე. თუმცა დარვინის შემდეგ დადასტურებულია, რომ გონება სხვა ცხოველებსაც აქვთ და მათ შორის განსხვავება ხარისხშია და არა თავად თვისებაში.
განსხვავება იმაში მდგომარეობს, რომ მაშინ როდესაც ცხოველებს შეუძლიათ შეეგუონ მოცემულ გარემოს და ზოგჯერ ადამიანებზე ბევრად უკეთ და ძალიან კარგადაც ართემევნ თავს სიტუაციას, ადამიანს უნდა რომ შექმნას თავისი სამყარო, მას სურს რომ არსებული სამყარო გამოიყენოს იმისათვის, რომ რაღაც გამორჩეულად ადამიანური შექმნას მისგან.
ეს არის იმის მიზეზი, რომ ადამიანი ხშირად ბუნების საექსპლუატაციო იარაღებს წარმოქმნის ხოლმე. მაგრამ უფრო მნშვნელოვანი კი ის არის, რომ ის ბუნებას როგორც ნედლ მასალას ისე ექცევა, რომლისაგანც სხვა რეალობა უნდა შექმნას, რაც მაგალითად ხელოვნების კონკრეტულ შემთხვევაში ძალიან მკაფიოდ ჩანს. მხოლოდ ადამიანს შეუძლია დაინახოს ვთქვათ ხე და მისგან სხვა ხე შექმნას, ის ხე, რომელიც მისი ხე იქნება და მხატვრის პიროვნულ ბეჭედს ატარებს. შესაბამისად შემოქმედება არის ის, რაც ადამიანს ახასიათებს და ცხოველებს კი არ გააჩნიათ. ადამიანი შემოქმედებითი არსებაა. ეს ეკოლოგიისათვისაც ძალიან მნიშვნელოვანია, როგორც შემდგომში ვნახავთ.
თავისი სამყაროს შექმნის მცდელობისას ადამიანი ჩვეულებრივ იმედგაცრუებულია, რადგან ის ცდილობს და სურს რომ შექმნას არაფრისაგან, როგორც ღმერთმა შექმნა და სურს რომ სრულიად თავისუფალი იყოს გარემომცველი სამყაროსაგან. სწორედ იმიტომ, რომ ადამიანს აქვს მიდრეკილება რომ ბუნების სამყარო თავისი მიზნებისათვის გამოიყენოს, მისი ქმნილება შეიძლება იყოს ცუდიც და კარგიც. ადამიანს შეუძლია რომ ღვთის ქმნილებას ექსპლუატაცია გაუწიოს და ისე დაიმორჩილოს რომ ბუნება მისი მბრძანებლობით დატანჯოს.
ეს იმაზე მიანიშნებს რომ ადამიანს ცხოველებისაგან ის თავისუფლება განასხვავებს რომელიც შემოქმედებაში გამოვლინდება, როგორც რაღაც ახლის თავისუფლად შექმნა. ორი აზრი უნდა გავიხსენოთ ამ თემასთან დაკავშირებით. პირველი ბიოლოგიის მეცნიერებიდან მომდინარეობს: ადამიანი ორგანულად და განუყოფლად დაკავშირებულია ბუნებასთან, კერძოდ კი, ცხოველთა სამყაროსთან. მეორე აზრი კი, ის არის, რომ თუმცა ის კავშირშია სხვა ქმნილებებთან, მაგრამ ის ქმნილებებზე მაღლა დგას სწორედ იმ უნარით, რომ შეუძლია სამყარო გამოიყენოს თავისი თავისუფალი ნების მიხედვით, მას შეუძლია შექმნას რაიმე ახალი. თუმცა ის ზოგჯერ უბრალოდ სპობს რაც მას მიეცა.
მეცნიერებისა და ფილოსოფიის ამ აზრების ფონზე, მოდით ახლა ვიკითხოთ თეოლოგია რას ამბობს ადამიანზე. ღვთისმეტყველებისათვის ადამიანი დაკავშირებულია არა მხოლოდ ღვთის ქმნილების დანარჩენ ნაწილთან, არამედ კიდევ ერთ ფაქტორთან, რომელსაც მეცნიერება ხშირად არ ახსენებს, ფილოსოფიისაგან განსხვავებით, რომელიც ზოგჯერ მაინც იხსენებს ამ ფაქტორს – ეს არის ღმერთი. ადამიანი უნდა აღმოცენდეს როგორც ცხოველებისაგან, ბუნებისაგან და აგრეთვე ღმერთისაგან განსხვავებული თავისი პიროვნულობით. ამგვარად, ადამიანი არის კავშირი ღმერთსა და სამყაროს შორის. ეს არის თეოლოგიური ტერმინის ‘ღვთის ხატება და მსგავსების’ შინაარსი.
ბიბლიაში, ადამიანის შექმნისას ღმერთმა თქვა: “შევქმნათ კაცი ხატად და მსგავსად ჩვენდა”. რას ნიშნავს ეს? რას ნიშნავს ის, რომ ადამიანი არის ღმერთის ხატება და მსგავსება? ეს საუკუნეების მანძილზე დისკუსიების საგნად იქცა და არ შეგაწუხებთ ამ თემის დეტალური განხილვით. ამის ნაცვლად, უბრალოდ მინდა აღვნიშნო რომ ერთ-ერთი ელემენტი რომელსაც მამები უყურებდნენ როგორც ‘ღვთის ხატებას’ ადამიანში იყო მისი (გონიერება) აზროვნება (λογος), რომ ადამიანი არის λογικών ζώων (მოაზროვნე ცოცხალი არსება), და რომ სწორედ მისი აზროვნების საშუალებით ის ღვთის ამქვეყნად მყოფობის ანარეკლია.
თუმცა, ლოგოსი ან აზროვნება იმ პერიოდში განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ატარებდა და ძირითადად ის უკავშირდებოდა ადამიანის იმ უნარს რომლითაც მას შეუძლია სამყაროში გაფანტულ და დანაწევრებულ ელემენტებს თავი მოუყაროს და მათგან ერთი მთლიანი გაერთიანებული ჰარმონიული სამყარო (კოსმოსი) შექმნას. აზროვნება არ ნიშნავდა მხოლოდ მსჯელობისა და არგუმენტაციის უნარს, როგორც ეს მოგვიანებით დამკვიდრდა. ლოგოსი, ისევე როგორც ძველ ბერძნებს მიაჩნდათ, იყო იმის უნარი, რომ ადამიანს სამყაროში ერთიანობისათვის მიეღწია და მისგან კოსმოსი შეექმნა. ადამიანს აქვს უნარი რომ სამყარო გაამთლიანოს.
კიდევ ერთი რამ არის ნიშანდობლივი რასაც მამები ხაზს უსვამდნენ როგორც “ხატებისა და მსგავსების“ გამოხატულებას. გრიგოლ ნოსელი ამას αυτεξουσιος -ს უწოდებს, რაც ადამიანის თავისუფლებას ნიშნავს. ცხოველებს არ გააჩნიათ ლოგოსი იმ მნიშვნელობით რომ მათ რეალობის უნივერსალური აღქმა შეეძლოთ, არც ბუნების კანონებისგან არიან თავისუფლები; მაშინ როდესაც ადამიანს გარკვეულ დონეზე ეს ორივე გააჩნია და ეს ძალიან მნიშვნელოვანია იმისათვის რომ მან სამყაროს მღვდლობა გასწიოს.
ადამიანში ღვთის ხატების კიდევ ერთი ასპექტი, უფრო სწორედ კი, იმის კიდევ ერთი ასპექტი თუ ადამიანი რას ნიშნავს და წარმოადგენს თეოლოგიისათვის, განსაკუთრებით კი, წმიდა მამების თეოლოგიისათვის, არის ის, რომ ადამიანი არის “სამყაროს მღვდელი”, და მთელი ქმნილების მიკროკოსმოსი. წმიდა მაქსიმე აღმსარებელმა მეშვიდე საუკუნეში განავითარა ეს აზრი, რომ ადამიანში მთელ სამყაროს ვხვდებით, მთელი მსოფლიოს ერთგვარ მიკროკოსმოსს. იმის გამო, რომ ადამიანს აქვს ეს ორგანული კავშირი ქმნილებასთან და ამავე დროს აქვს შინაგანი მოთხოვნილება იმისა, რომ სამყარო გააერთიანოს და ბუნების კანონებისაგან გათავისუფლდეს, მას შეუძლია რომ იმსახუროს, როგორც ‘სამყაროს მღვდელმა’.
III
მღვდელი არის ის, ვინც როგორც თავად სამყაროს ორგანული ნაწილი, თავისუფლად იღებს მას ხელში და ღმერთს მიართმევს და ვინც საპასუხოდ, ღვთისაგან კურთხევას გადმოსცემს მას რაც ღმერთს თვითონვე მიართვა. ამ აქტის საშუალებით სამყარო ღმერთთან თანაზიარებაში შედის. ეს არის მღვდლობის არსი და ამის გაკეთება მხოლოდ ადამიანს შეუძლია. მხოლოდ მას შეუძლია სამყარო გააერთიანოს თავის ხელებში იმისათვის, რომ ის ღმერთს მიუძღვნას ისე, რომ ის ღმერთს შეუერთდეს, ცხონდეს და აღსრულდეს. ეს იმიტომ ხდება, რომ როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მხოლოდ ადამიანი არის სამყაროსთან გაერთიანებული ისე რომ მისი ტრანსცედენტული ზღვრების გაფართოება შეუძლია საკუთარი თავისუფლების საშუალებით.
ადამიანის ეს როლი, როგორც სამყაროს მღვდელი, სრულიად აუცილებელია თვითონ სამყაროსათვის, რადგან სამყარო ღმერთთან ამგვარი ტრანსცედენტალური კავშირის გარეშე მოკვდება. ის მოკვდება იმიტომ რომ ის მოკვდავი დედამიწაა, როგორც დღევანდელ მეცნიერთა უმრავლესობა ამტკიცებს. თეოლოგიურად ეს ძალიან პრინციპული საკითხია, რადგან სამყარო ყოველთვის არ არსებობდა, არამედ შეიქმნა და ამ მიზეზით ბუნებრივად დასასრულიც უნდა ქონდეს და ადრე თუ გვიან არარსებობად უნდა მიიქცეს.
შესაბამისად, დედამიწის თანდაყოლილი მოკვდავობისაგან დაცვის ერთადერთი საშუალება არის მისი ღმერთთან დაკავშირება. ეს იმიტომ რომ ღმერთი ერთადერთი უსასრულო და უკვდავი არსებაა, და მხოლოდ მასთან კავშირით შეუძლია სამყაროს თავისი ბუნებრივი სასრული და მოკვდავი მდგომარეობა გადალახოს.
სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, როდესაც ღმერთმა სასრული სამყარო შექმნა და შესაბამისად სიკვდილსა და ხრწნილებას დაუქვემდებარა, მას სურდა რომ ამ სამყაროს სამუდამოდ ეარსება და მასთან გაერთიანებულიყო. ანუ მასთან თანაზიარებაში მარადიულად ყოფილიყო. სწორედ ამ მიზნით შექმნა ღმერთმა ადამიანი. ეს ხაზს უსვამს ადამიანის, როგორც სამყაროს მღვდლის მნიშვნელობას, რომელმაც სამყარო ღმერთთან უნდა დააკავშიროს რათა მან სამუდამოდ იარსებოს. ადამიანმა არ შეასრულა ეს ფუნქცია და სწორედ აქ არის ეკოლოგიური პრობლების ფესვი თეოლოგიისათვის. ადამიანი ცდუნდა რომ საკუთარი თავი საბოლოო მიზნად ანუ ღმერთად გადაექცია. ღმერთის საკუთარი თავით ჩანაცვლებით მოკვდავმა ადამიანმა დედამიწა გაწირა მოკვდავობისათვის, სასრულობისათვის, ხრწნილებისა და სიკვდილისათვის. ადამიანმა სამყაროს მღვდლის როლის უარყოფით საკუთარი თავი სამყაროს ღმერთთად წარმოიდგინა.
ეს არის რასაც ჩვენ თეოლოგიაში ‘ადამიანის დაცემას’ ვუწოდებთ. როდესაც ეს მოხდა, ღმერთს არ უნდოდა მისი სამყარო რომ მომკვდარიყო და კვლავ გამონახა გზა დაკარგული კავშირის აღსადგენად. ძე ღვთისას განკაცება სწორედ ეს გზა იყო. ქრისტე მოვიდა იმის გასაკეთებლად, რაც ადამმა არ გააკეთა: ის სამყაროს მღვდლად მოევლინა. მისი სიკვდილითა და აღდგომით, ქრისტეს მიზანი იყო სწორედ სამყაროს ღმერთთან ერთობის და თანაზიარების აღდგენა, როგორც მის პირველწყაროსთან დაბრუნება. სწორედ ამ მიზეზის გამო უწოდებენ ქრისტეს ‘მეორე ადამს’ ან ‘ბოლო ადამს’, და მისი საქმე კი მოიაზრება როგორც ανακεφαλαίωσης ანუ ყველაფრისა რაც არსებობს, მთელი სამყაროს აღნუსხვა და შეჯამება.
ეს არის ის როლი, რაც ქრისტემ პირადად შეასრულა თავისი ჯვრითა და აღდგომით, რაც მან დაუდგინა თავის სხეულს, თავის ეკლესიას. ეკლესია სწორედ ამისთვის არსებობს, რომ როგორც სამყაროს მღვდელმა ისე იმსახუროს, რომელიც სამყაროს აერთიანებს, ღმერთს უბრუნებს და მასთან აზიარებს. ეს გაერთიანება ეკლესიაში საიდუმლოებების საშუალებით ხდება.
საიდუმლოებების, მაგალითად ნათლობის მნიშვნელობა არის ის, რომ მისი საშუალებით დაცემული ადამის დამოკიდებულება საპირისპიროდ იცვლება. ადამიანი კვდება სამყაროს ღმერთობის სურვილისადმი და ამის ნაცვლად ღმერთს თავის უფლად აღიარებს. ასკეტიზმის გზით, ეკლესია ადამიანს ასწავლის თავისი ამბიციურობis და თვითნებურობის დათმობას და თავისი თავისუფალი ნების ღვთის ნებისათვის დამორჩილებას. საბოლოოდ, ევქარისტიის საშუალებით, ეკლესია აცხადებს და აღასრულებს კაცობრიობის სწორედ ამ სამღვდელო ფუნქციას. წმიდა ზიარება ხორციელდება ბუნებიდან ელემენტების აღებით: პური და ღვინო, რომელიც მატერიალურ შექმნილ სამყაროს განასახიერებენ ადამიანის ხელში აღმოჩნდებიან, ქრისტეს ხელში, რომელიც სამაგალითო ადამიანია და სამყაროს მღვდელი; მის ხელში თავსდება სამყარო, რომ მან ღმერთს შეწიროს. ამ მომენტში, მათ, ვინც მართლმადიდებელ ეკლესიას ვეკუთვნით და ვიცნობთ მართლმადიდებელ ლიტურგიას, მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს, რომ ლიტურგიის საკვანძო მომენტი არის როდესაც მღვდელი წარმოთქვამს: “შენნი შენთაგან შენდა შემწირველნი”. ეს სწორედ იმას ნიSნავს რომ სამყარო მოიაზრება როგორც ღმერთის კუთვნილება და მასვე გადაეცემა. სწორედ ეს არის ადამის დამოკიდებულების შეცვლა, იმ ადამის, რომელმაც სამყარო თავის საკუთრებად მიიჩნია და თავის თავს მიუძღვნა. ეკლესია კი სწორედ საპირისპიროს აკეთებს: სამყარო ეკუთვნის ღმერთს და ჩვენ მას შევწირავთ ქრისტეს, ნამდვილი და ჭეშმარიტი ადამიანის სამღვდელო მოქმედებით, რომელიც ეკლესიის სხეულის თავია.
IV
ახლა მოკლედ გადავხედოთ ამ ყველაფრის ეკოლოგოურ მნიშვნელობას.
1. ადამიანის როგორც სამყაროს მღვდლის და არა იკონომოსის მოაზრება ნიშნავს რომ მისი როლი სამყაროში არც პასიურია (კონსერვაციის მნიშვნელობით) და არც მმართველური ანუ იკონომოსისა (ეკონომიის იდეა მჭიდრო კავშირშია მიზანშეწონილობის იდეით მართვასთან და გამგეობასთან არა მარტო პოლიტიკურ არამედ საეკლესიო ენაზეც). ადამიანი დაკავშირებულია ბუნებასთან არა ფუნქციურად, რასაც იკონომოსის იდეა მიანიშნებდა, არამედ ონტოლოგიურად: იკონომოსობის საშუალებით ადამიანი უკავშირდება იმას რასაც ის აკეთებს, მაშინ როდესაც სამყაროს მღვდლობის საშუალებით ის თავისი არსებით უკავშირდება. ამ განსხვავების მინიშნებები ძალზე მნიშვნელოვანია. იკონომოსის შემთხვევაში ჩვენი ბუნებისადმი დამოკიდებულება განსაზღვრულია ეთიკითა და მორალით: ბუნების დანგრევით ჩვენ ვეურჩებით და ვარღვევთ გარკვეულ მცნებას, ვხდებით ამორალური და არაეთიკური. მღვდლობის შემთხვევაში კი, ბუნების განადგურების შედეგად ჩვენ უბრალოდ აღარ ვარსებობთ, ეკოლოგიური ცოდვის შედეგები მორალური კი არ არის, არამედ ეგზისტენციალურია. ეკოლოგია ამ მხრივ არის ჩვენი ყოფნის საგანი და არა ჩვენი კარგად ყოფნის. ჩვენი ეკოლოგიური საზრუნავი ამ აზრით ბევრად უფრო დამაჯერებელი და გამართულია, ვიდრე იკონომოსის მოდელის გამოყენება.
2. სამყაროს მღვდლის იდეა ეკოლოგიას კულტურულ განზომილებას ანიჭებს. სიტყვა კულტურა მისი ყველაზე ღრმა მნიშვნელობით უნდა გავიგოთ. ეს არის წარმავალის და ეფემერულის ამაღლება განგრძობით და მარადიულ ღირებულებებამდეც კი. მხატვარი როდესაც ქმნის, მას სურს რომ საგანი გამოსახოს მარადიული ღირებულებითა და მნიშვნელობით მღვდელი ამ აზრით მხატვარია. ის ხელში იღებს მატერიალურ სამყაროს (მაგალითად, წმიდა ზიარების შემთხვევაში ეს არის პური და ღვინო, რომელიც თავისი ბუნებით ხრწნადია) და აღამაღლებს მას რათა მარადიული და ღვთაებრივი მნიშვნელობა მიაღებინოს. ამ მიდგომით ეკოლოგიის იდეა სიღრმისეულ ცვლილებას განიცდის. ჩვენ არ ვთხოვთ ადამიანებს რომ გარემოს პატივი სცენ მხოლოდ ნეგატიური და დამანგრეველი შედეგების შიშის გამო, ეს შიშზე დაფუძნებული ეკოლოგია იქნებოდა. ჩვენ ადამიანებს ვთხოვთ რომ ეკოლოგიას პოზიტიურად შეხედონ, ისეთი განწყობით რომელიც ბუნებისადმი სიყვარულზე იქნება დამყარებული. ჩვენ როგორც მღვდლები და არა როგორც განმკარგულებელნი ბუნებას კი არ განვაგებთ, არამედ მოვიცავთ. თუნდაც რომ ეს რომანტიულად და სენტიმენტალურად ჟღერდეს, ამის ყველაზე ღრმა მნიშვნელობა ონტოლოგიურია რადგან სამყაროს მოცვა ჩვენ არსებობას, ყოფას უთანაბრდება.
3. ეკოლოგიის ამგვარი კულტურული განზომილება მოწმობს, რომ გარემოს დაცვა ბუნების განვითარების საპირისპირო სრულებით არ არის. ადამიანი მღვდელია იმ აზრით რომ ის მატერიალურ სამყაროს თავის ხელებში გარდაქმნის რაღაც უფრო უკეთესად, ვიდრე ის ბუნებრივად არის. ადამიანის ჩარევით ბუნება უნდა გაუმჯობესდეს და არა მხოლოდ შეინახოს კონსერვირაციის ხარჯზე. ევქარისტიისას ჩვენ ღმერთს ბუნებრივ ელემენტებს კი არ ვთავაზობთ ყურძნისა და ხორბლის სახით, არამედ პურსა და ღვინოს, რომელიც ადამიანის შემოქმედებითი შრომის შედეგია. ეკოლოგია დაცვა კი არ არის, არამედ განვითარება. მღვდლის მოდელი ამ აზრით უფრო ღრმა და მდიდარ მნიშვნელობას გვთავაზობს ვიდრე იკონომოსი. ის არავითარ შემთხვევაში არ გვაბრუნებს მესაკუთრის იდეასთან, ვინაიდან მღვდლობის შემთხვევაში ბუნების განვითარება ადამიანის ჩარევით აქცენტს ადამიანსა და მის ინტერესებზე კი არ აკეთებს, არამედ ღვთის მოხმობაზე.
ეკოლოგია და განვითარება ცხადია, ორი სხვადასხვა ცნებაა და მათ შორის შერიგება და შეთანხმება არის საჭირო. (განვითარებულ ქვეყნებში ყოველთვის არსებობს იმის შიში, რომ ეკოლოგიის მიზანი განვითარების შეფერხებაა). ეს იმ შემთხვევაში შეესაბამება სიმართლეს როდესაც ბუნების განვითარება ადამიანის საჭიროებების დაკმაკოფილებას მსხვერპლად ეწირება. სამღვდელო მიმართებაში კი, ჩვენ მას ვავითარებთ არა იმისათვის რომ ჩვენი მოთხოვნილებები დავიკმაყოფილოთ, არამედ იმიტომ რომ ბუნებას თავად ჭირდება ჩვენი მხრიდან დახმარება რომ განვითარდეს რათა თავისი არსებობა განახორციელოს და ის მნიშვნელობა შეიძინოს, რაც ჩვენს გარეშე არ ექნებოდა. არსებობს ბუნების იმგვარი განვითარება, რომელიც მას აღიქვამს როგორც პროდუქციისა და დისტრიბუციის ნედლ მასალას. თუმცაღა, არსებობს ისეთი მიდგომაც, რომელიც ბუნებას ისეთ ქმნილებად აღიქვამს, რომელსაც თავად ჭირდება განვითარება და წინსვლა. ამ შემთხვევაში კი, თუმცა აქაც ადამიანის ჩარევა პასიური არ არის, მაგრამ ის მასზე ზემოქმედებს არა საკუთარი ინტერესებიდან გამომდინარე, არამედ მასზე ფაქიზი ზრუნვით და მასთან “თანაკვნესითა და თანალმობით’, როგორც პავლე მოციქული ამბობს რომაელთა 8-ში.
V
მე შევეცადე აღმეწერა სამყაროს მღვდლის მოდელის ეკოლოგიური მნიშვნელობა. იმედი მაქვს დავასაბუთე ამ მოდელის ზოგიერთი შესაძლო სარგებელი, რაც მას ახასიათებს იკონომოსის მოდელისაგან განსხვავებით. მე სავსებით ვითვალისწინებ ეკოლოგიის დღევანდელ მდგომარეობას და იმ ფაქტს, რომ დღევანდელ ვითარებაში ვერანაირი მოდელი ვერ გვიშველის. მიუხედავად ამისა, მე მაინც მიმაჩნია, რომ მორალისტური მიმართება ეკოლოგიისადმი, რომელიც ხშირად გამოითქმის ისეთი სიტყვებით, როგორიც არის ‘პასუხისმგებლობა’ და ასე შემდეგ, უნდა გაწონასწორდეს კულტურული მიდგომით. ჩვენი ეკოლოგიური კრიზისი იმდენად არასწორი ეთიკით არ არის გამოწვეული, რამდენადაც ცუდი ეთოსით; ეს კულტურული პრობლემაა. დასავლურ კულტურაში ჩვენ ყველაფერი გავაკეთეთ ცხოვრების დესაკრალიზაციისათვის, იმისათვის, რომ ჩვენი საზოგადოებები მორალისტურ და მოაზროვნეთა კანონმდებლობებით აგვევსო და ამის ფონზე ძირი გამოვუთხარეთ იმ ფაქტს, რომ ადამიანი უპირველეს ყოვლისა ლიტურგიული არსებაა, რომელიც დაბადების მომენტიდან სამყაროს პირისპირ იმყოფება და მას ან როგორც საკრალურ ნიჭს ისე უნდა მოექცეს, ან მოიხმაროს და გამოიყენოს. ჩვნ ყველანი მღვდლებად დავიბადეთ, და თუ არ დავრჩებით ასე მთელი ცოვრების მანძილზე, სხვა აღარაფერი დაგვრჩება თუ არა ის, რომ ეკოლოგიური კრიზისის შედეგები გავიზიაროთ, რომელსაც ამჯერადაც განვიცდით. სამყაროს მღვდლის იდეა ჩვენს კულტურაში თავიდან უნდა შემოვუშვათ და ჩვენს ეთოსზე ზემოქმედების საშუალება მივცეთ. როგორც უკვე ვთქვით გასული წლის სიმპოზიუმზე, ის ეთიკა რომელიც ეთოსზე არ არის დამყარებული, ეკოლოგიას ნაკლებად გამოადგება.
