ავტორი – თეიმურაზ ბუაძე
წყარო – ჟურნალი “მართლმადიდებლობა და თანამედროვეობა” No. 4
ჟურნალის წინამდებარე ნომერი „დასავლეთისა“ და „მართლმადიდებლობის“ ურთიერთმიმართების სხვადასხვა ასპექტს განიხილავს. საქართველოში ამ სიტყვებს, უმეტესწილად, ორ დაპირისპირებულ კონტექსტში იყენებენ. ადამიანთა ერთი, მცირე ნაწილი ამტკიცებს, რომ დასავლურ ლიბერალიზმთან „ბუნებრივად“ დაკავშირებული გარყვნილება დეგრადაციით ემუქრება ჩვენს ტრადიციულ ზნეობას, ეროვნულ იდენტობას, ფასეულობებსა და რელიგიურ ყოფას. ამის საპირისპიროდ, მეორე, გაცილებით უფრო მრავალრიცხოვანი მხარე ფიქრობს, რომ ჩვენ ბუნებრივად უნდა ვეკუთვნოდეთ დასავლურ, ქრისტიანულ ცივილიზაციას და მას შემდეგ, რაც ინსტიტუციურადაც მისი ნაწილი გავხდებით (ევროკავშირის წევრობა), შეგვეძლება და, უნდა შევძლოთ კიდეც, ჩვენი ეროვნული და კულტურული იდენტობა შევინარჩუნოთ. პირველი პოზიცია რუსული რელიგიური პუბლიკაციებისა და იდეოლოგიური კლიშეების გავლენის შედეგია, რომლებიც, თავისთავად, რუსული იმპერიული გეოპოლიტიკური და ექსპანსიონისტური განწყობების გამოვლენაა. ქართველი ხალხისთვის ანტიდასავლური პოზიცია უცხო იყო წარსულში, გაუმართლებელი უგუნურებაა აწმყოში და სრულიად უპერსპექტივოა მომავალში.
დასავლეთისკენ მისწრაფება ქართველი ხალხის ტრადიციული ორიენტაციაა, ის ანტიკურობიდან იწყება, თუმცა სხვადასხვა ეპოქაში განსხვავებულად ვლინდება. გვიანდელ ანტიკურ ეპოქასა და შუა საუკუნეებში ჩვენი წინაპრების გეოპოლიტიკურ არჩევანს, არსებითად, რელიგია განსაზღვრავდა, ამიტომ ესწრაფოდნენ ისინი კულტურულ და ცივილიზაციურ ერთობას ბიზანტიის იმპერიასთან. ერეკლე მეფისთვისაც მისი სამეფოს მართლმადიდებელ რუსეთთან დაკავშირება დასავლურ არჩევნად აღიქმებოდა. ამის საპირისპიროდ, ილია ჭავჭავაძისთვის დასავლელობა ლიბერალიზმსა და დასავლეთ ევროპულ ნაციონალურ სახელმწიფოებრიობასთან იგივდებოდა. რუსეთში განათლების მიღების შემდეგ საქართველოში დაბრუნებული ილია ჭავჭავაძე მთიელ ლელთ ღუნიასთან საუბარში მამულიშვილობის არსს „ქართული გულისა, ევროპული ტანსაცმლის“ფორმულით გამოხატავს.1 ილიასეული ფორმულა ქრისტიანული, ეროვნული და კულტურული ფასეულობების გულით მსახურებას და, საამისოდ ეფექტური და მოწინავე, დასავლური, ლიბერალური ინსტიტუციების ტანსაცმელივით მორგებას ნიშნავს, ანუ დასავლური ცივილიზაციური სივრცის ნაწილად გადაქცევას ეროვნული კულტურული იდენტობის დაკარგვის გარეშე. თანამედროვე საქართველოში ილიასეული დასავლური ორიენტაცია ინსტიტუციურად არის განმტკიცებული და დაცული. რაკი ამ ტრადიციული, დასავლური ორიენტაციის არსის გამოხატვისას სისტემატურად ვიყენებთ ტერმინებს „კულტურასა“ და „ცივლიზაციას“, ახლა ამ ტერმინებზე შევჩერდებით. აღნიშნულ ტერმინებს განსხვავებული აზრით იყენებენ, ზოგი მათ სინონიმებადაც კი მიიჩნევს, თუმცა ამის საპირისპირო მოსაზრება უფროა გავრცელებული და ჩვენც მათ მნიშვნელობებს შორის მკვეთრი განსხვავების მომხრე ვართ.
კულტურა და ცივილიზაცია
კულტურა, უპირველეს ყოვლისა, ფასეულობებს უკავშირდება. ის მათდამი იერარქიულ დამოკიდებულებას განსაზღვრავს. ის ასევე განსაზღვრავს ფასეულობათა ექსპრესიის კონკრეტულ, ისტორიულ სახესაც: იქნება ის ფილოსოფიური თუ ხელოვნებისეული, რაციონალური თუ ესთეტიკური სახე. აქედან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ კულტურა ადამიანის ფუნდამენტური, განსაკუთრებით, სულიერი მისწრაფებების გარეგნული გამოხატულებაა, მისი შემოქმედებითი პოტენციის თვალნათლივი მიღწევა. ასევე შეიძლება ითქვას, რომ კულტურა ღირებულებათა იერარქიული ერთობაა. ფორმალური სხვაობის მიუხედავად, ეს ორი განმარტება, არსებითად, ერთსა და იმავე რეალობაზე მიანიშნებს, რადგან სწორედ ფასეულობები აძლევს ჩვენს მისწრაფებებს ორიენტაციასა და საზრისს. ზემოქმულიდან გამომდინარე, კულტურა ჩვენი მსოფლმხედველობის, სამყაროსადმი დამოკიდებულების ერთ-ერთი უმთავრესი ფაქტორია; ის გავლენას ახდენს ჩვენს ინდივიდუალურ ყოფასა და სოციალურ ურთიერთობათა ხასიათზე; ადამიანებს არ შეუძლიათ კულტურის გარეშე ცხოვრება. ისინი ყველგან და ყოველთვის რაღაც კულტურას ქმნიან, მასში იწყებენ ცხოვრებასა და თვითაღქმას.
კულტურა მით უფრო ფასობს, რაც უფრო ძველია, უნიკალური და გამოხატავს მაღალი, არამატერიალური ფასეულობებისკენ მისწრაფებას. ამის საპირისპიროდ, ცივილიზაცია მით უფრო ფასობს, რაც უფრო ახალია და უნივერსალური, ამასთან, იძლევა მიწიერი, პრაქტიკული ამოცანების ეფექტური გადაჭრის საშუალებას. კულტურისგან განსხვავებით, ცივილიზაცია თავისი არსით მიწიერი, კოლექტიური მიზნების განხორციელების ინსტიტუციური ფორმებია. ცივილიზაცია მით უფრო წარმატებულია, რაც უფრო გონივრულია სახელმწიფო ინსტიტუტები და განვითარებულია ტექნოლოგიები, რომლებსაც ის მოიცავს. ტექნოლოგიური პროგრესი დროს მოაქვს, ის რაც უფრო ახალია, მით უფრო უკეთესია. სახელმწიფო ინსტიტუტები კი მით უფრო გონივრული და მოწინავეა, რაც უფრო ნაკლებად ზღუდავს მოქალაქეების ინდივიდუალურ თავისუფლებასა და მისწრაფებებს, ამასთან, მათი დაცულობისა და სამართლიანობის გარანტიებს იძლევა. ამიტომაა, რომ მოდერნული ეპოქიდან მოყოლებული ყველა თავისუფალი სამოქალაქო საზოგადოება ესწრაფვის, მოწინავე, წარმატებული ცივილიზაციის ნაწილი გახდეს ისე, რომ საკუთარი, ავთენტური, უნიკალური კულტურა და იდენტობა შეინარჩუნოს.
ცნობილი რელიგიათმცოდნე მირჩა ელიადე და ღვთისმეტყველი პაველ ფლორენსკი სიტყვა „კულტურის“ ეტიმოლოგიურ საფუძველს „კულტში“ ხედავენ. ამით იმის დამტკიცება სურთ, რომ თავიდან კულტურის საფუძველი რელიგია იყო, რელიგია აწვდიდა კულტურას უმაღლეს სულიერ ფასეულობებსა და მათი გამოხატვის ფორმებს. მართლაც, მოდერნულ ეპოქამდე მეტაფიზიკური და, ზოგადად, მსოფლმხედველობრივი პრობლემატიკა რელიგიური ცნობიერებით იყო შთაგონებული და ხელოვნებაც, უმეტესწილად, ან საკულტო იყო ან რელიგიური გამოცდილებით, მოტივებით ან სიუჟეტებით იკვებებოდა. ამის გამოა, რომ რელიგიური საზოგადოებები განსაკუთრებული კულტურული მრავალფეროვნებით გამოირჩევა. ეს მრავალფეროვნება ხილული და თვალშისაცემია ყველა დონეზე: ყოველდღიური ყოფის ტრადიციული ფორმების, ფოლკლორის, ეთნოგრაფიის და ა. შ. თავისებურებებში. ამის საპირისპიროდ, რაც უფრო მატერიალისტურია საზოგადოება, მით უფრო კონცენტრირებულია მიწიერ პრაგმატულ საკითხებზე და მით უფრო მეტ მნიშვნელობას ანიჭებს ცივილიზაციას კულტურასთან შედარებით. ამ თვალსაზრისით ნიშანდობლივია პოსტინდუსტრიური ეპოქის გავლენიანი ფილოსოფოსის დენიელ ბელის ცნობილი მოსაზრება, რომლის მიხედვით, კულტურა ცივილიზაციამ უნდა ჩაანაცვლოს, ანუ კულტურის და კულტურული საზოგადოების ადგილი ინფორმაციამ და ეფექტურმა ტექნოკრატიულმა ბიუროკრატიამ უნდა დაიჭიროს. მართალია, დენიელ ბელის მოსაზრება საყურადღებოა, მაგრამის არასწორი და საშიშიცაა. არასწორია იმის გამო, რომ ცივილიზაცია კულტურის ბუნებრივი მტერი არაა და ცივილიზაციური წინსვლა თავისთავად არ მოითხოვს კულტურის უგულებელყოფასა და მის ჩანაცვლებას.ამის ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითი თანამედროვე ისრაელი და იაპონიაა. ორივე სახელმწიფო დასავლური ცივილიზაციის ნაწილია და ყველაზე მოწინავე ტექნოლოგიებითაა აღჭურვილი, მაგრამ ამას ხელი არ შეუშლია, მათთვის ტრადიციული ეროვნული და რელიგიური ფასეულობების ერთგულება შეენარჩუნებინათ. ბელის შეხედულება საშიშია, რადგან ცივილიზაციურ წინსვლას უნივერსალური ერთფეროვნება მოაქვს, თუ ის კულტურული იდენტობის შენარჩუნების სურვილით არ კონპენსირდება. თანამედროვე ადამიანები ერთნაირად იმოსებიან, ერთნაირ ან თითქმის ერთნაირ ტელეგადაცემებს უყურებენ, ერთნაირი სოციალური ქსელებით სარგებლობენ, ერთმანეთს ძალიან ჰგავს მსოფლიო ქალაქების თანამედროვე არქიტექტურა, ქუჩები და მაღაზიები, ბუნებრივად უნიფიცირდება საუნივერსიტეტო და სასკოლო განათლება, მსგავსი პრინციპებით მოქმედებს სხვადასხვა ქვეყნის პოლიცია, სასამართლო, პარლამენტი და ა.შ. თანამედროვე ტექნოლოგიური პროგრესისა და კომუნიკაციების ეპოქაში ერთმანეთისგან გეოგრაფიულად ძალიან დაშორებული და ისტორიულად ძალიან განსხვავებული ხალხების წარმომადგენლები, თუ ისინი გულგრილად მოეკიდებიან ტრადიციულ ეროვნულ, რელიგიურ და კულტურულ ფასეულობებს, უფრო ახლოს იგრძნობენ თავს ერთმანეთთან, ვიდრე საკუთარ, თუნდაც 100-150 წლის წინანდელ წინაპრებთან. სხვადასხვა წარმომავლობის ხალხებს შორის სიახლოვის განცდა თავისთავად არაა ცუდი, მაგრამ მისი საფუძველი კულტურული დეფიციტი და ერთფეროვნება კი არ უნდა იყოს, არამედ სხვადასხვა ხალხის უნიკალური კულტურისადმი გულწრფელი ინტერესი.
ასე რომ, ყოველი ხალხის უნიკალური ღირსების, მისი იდენტობის ერთ-ერთი საფუძველი მისი უნიკალური კულტურაა და არა მოწინავე ცივილიზაცია. ეს ფაქტი ცივილიზაციის უარყოფას კი არ გულისხმობს, არამედ მისი სულიერი, კულტურული ამოცანებისადმი დაქვემდებარების აუცილებლობას. ამიტომ, როგორც ილია იტყოდა რელიგიური და ეროვნული ფასეულობები (მამული, ენა, სარწმუნოება) გულით უნდა ვატაროთ, ცვალებადი ცივილიზაციური ფორმები კი ტანსაცმელივით უნდა მოვირგოთ.
თუ ქართველი ხალხის სურვილია, დასავლური ცივილიზაციის ცოცხალ, ორგანულ ნაწილად იქცეს და არა უბრალოდ ასიმილირებულ იქნეს ამ ცივილიზაციის ყველაზე მოწინავე და გავლენიანი ხალხების მიერ, მან ამ ხალხებთან ჯანსაღი კულტურული თანაცხოვრება უნდა შეძლოს. ასეთი რამ კი მაშინაა შესაძლებელი, როდესაც სათანადოდ იცნობ საკუთარი და სხვისი კულტურული ყოფის საფუძვლებს და შეგიძლია შენსას უერთგულო, სხვისას კი პატივი სცე. ამის გარეშე შეუძლებელია, ბრმა, გარეგნული მიმბაძველობის, ანუ სხვა მრავალრიცხოვანი, წარმატებული და მდიდარი კულტურის მატარებელი ხალხების მიერ ასიმილაციის საფრთხე თავიდან აიცილო; ასიმილაცია უფრო ‘ბუნებრივად’ მიმდინარეობს, როდესაც მათთან ერთ პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და სამართლებრივ სივრცეში ცხოვრობ.
ძნელია არ დაეთანხმო ელიადესა და ფლორენსკის ზემოხსენებულ მოსაზრებას, რომლის მიხედვითაც, ერთ-ერთი უმთავრესი კულტურშემოქმედებითი ფაქტორი რელიგიაა, რადგან მისი ჭეშმარიტება ყველა ხალხის კულტურულ ისტორიაში დასტურდება, ჩვენთვის ეს ჭეშმარიტება განსაკუთრებულად თვალნათელი ხდება, როდესაც ჩვენი და ევროპელი ხალხების ანტიკურ და შუა საუკუნეების ისტორიას ვეცნობით. მართალია, ჩვენ და ევროპელ ხალხებს ერთიანი ქრისტიანული წარმომავლობა გვაერთიანებს, მაგრამ თითოეულ ჩვენგანს ქრისტიანული ცხოვრების, ქრისტიანული ღვთისმოსაობის უნიკალური ტრადიცია აქვს. ამ ტრადიციებს შორის სხვაობა უფრო თვალშისაცემი მაშინ ხდება, როდესაც ისინი ქრისტიანობის სხვადასხვა კონფესიური მიმდინარეობის წიაღში არიან ჩამოყალიბებულნი.
მისტიკური ტრადიციები
რელიგიური ღვთისმოსაობის, რელიგიური ცხოვრების არსი ყველაზე ცხადად მისტიკურ გამოცდილებაში საცნაურდება, რადგან რელიგიის არსი ღვთისა და ადამიანის პიროვნული შეხვედრა და კავშირია, ეს კი უშუალოდ და ყველაზე ინტენსიურად მისტიკურ გამოცდილებაში მოიცემა. ამიტომ, სხვადასხვა კონფესიისთვის დამახასიათებელი „სული“, ანუ მათი არსებითი თავისებურებები ყველაზე კარგად მათ მისტიკურ ტრადიციებში იხილვება და არა გარეგნულ რიტუალურ განსხვავებებსა და სოციალური მსახურების ფორმებში. აქედან გამომდინარე, მოკლედ შევეხებით დასავლურ და მართლმადიდებლურ მისტიკურ ტრადიციებს. ასეთი ვრცელი და ღრმა საკითხის მოკლედ გადმოცემისას შეუძლებელია თავიდან ავიცილოთ გარკვეული გამარტივება და სქემატურობა. ამ სტატიასაც სხვა პრეტენზია არ აქვს, გარდა მისტიკური მიმართულებების (მხოლოდ მთავარის) ზედაპირული მიმოხილვისა. ამასთან, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ კათოლიკეობის წიაღში ჩამოყალიბებული ზოგიერთი მისტიკური ტრადიცია დაგმობილი იქნა თავად კათოლიკური ეკლესიის მიერ, მაგრამ ჩვენ მათ მაინც განვიხილავთ, რადგან ჩვენი მიზანი არაა, ამ მისტიკური მიმართულებების შეფასება დოგმატური თვალსაზრისით და, ამასთან, შეუძლებელია უარყო, რომ ყველა გავრცელებულ მისტიკურ ტრადიციას გარკვეული კულტურული გავლენა უკავშირდება, ეკლესიაში მათი ოფიციალური სტატუსისგან დამოუკიდებლად.
დასავლურ, უფრო კონკრეტულად, კათოლიკურ მისტიკაში სპეციალისტები ოთხ ძირითად მიმართულებას გამოყოფენ. პირველი ღმერთის „გონების თვალით ჭვრეტის“ შესახებ საუბრობს. ის თავიდან სრულ თანხმობაში იყო მართლმადიდებლურ მისტიკურ ტრადიციასთან, თუმცა მოგვიანებით გარკვეული განსხვავებები წარმოიშვა მათ შორის. ამიტომ მის შესახებ, ჯერ, უმეტესწილად, აღმოსავლელ მართლმადიდებელ მამებზე დაყრდნობით ვილაპარაკებთ და მერე – ზემოხსენებულ განსხვავებზე.
მართლმადიდებელი მამები ღმერთის გონიერი, ანუ სულიერი ჭვრეტის შესახებ საუბრისას ხშირად განსხვავებულ ტერმინოლოგიას იყენებენ, თუმცა, ფაქტობრივ, ერთსა და იმავე სულიერ ფენომენზე მიანიშნებენ. ისინი მჭვრეტელობის სამ საფეხურს განიხილავენ. პირველ საფეხურზე მორწმუნე ცდილობს, ვნებებისგან განიწმინდოს. ამის მიღწევა სულიერი მოძღვრისადმი მორჩილებით, ასკეტური წმინდა ცხოვრებითა და იესოს ლოცვის ისიხასტური პრაქტიკით არის შესაძლებელი. როგორც აღმოსავლელი, ისე დასავლელი მამები, მაგალითად, მაქსიმე აღმსარებელი და ნეტარი ავგუსტინე წერენ, ვნებებისგან განწმენდილ გულში ისევ აღორძინდება ღვთისადმი ბუნებრივი სიყვარული და ის ადამიანის შინაგან ნებელობას მთლი- ანად ღმერთისკენ მიაქცევს. მთელი არსებით ღვთისკენ მიქცეული ადამიანი ღვთაებრივ ჭეშმარიტებას ეუფლება და მის ადეკვატურად გადმოცემის უნარს იძენს. ეს მეორე საფეხურია. ამ დროს ადამიანი საგნების არსის, მათი განგებულებითი დანიშნულების, მაქსიმე აღმსარებლისეული ტერმინოლოგიით, ქმნილი საგნების ლოგოსების ჭვრეტას იწყებს. ამ დროს ასკეტი ყველაფერში ნათლად განჭვრეტს ღვთაებრივ განგებულებას და მისი დაუმახინჯებლად გამოთქმის უნარი მიემადლება. მართლმადიდებლური ასკეტური ტრადიციის მიხედვით, მესამე საფეხურზე ადამიანის გონება სარკეს ემსგავსება, რომელიც ენით გამოუთქმელ, მიუწვდომელ ღვთაებრივ ნათელს აირეკლავს. ეს ნათელი იმდენად აღემატება ყველაფერს, რაც ქმნილია, რომ მას „ღვთაებრივი წყვდიადის“ სახელით მოიხსენიებენ. ამ კონტექსში შეიძლება გრიგოლ ნოსელის მოსეს ცხოვრება და სვიმეონ ახალი ღვთისმეტყველის ნაწერები გავიხსენოთ.
მართლმადიდებლური მისტიკური ტრადიციის თანახმად, რომელიც ყველაზე ცხადად ე. წ. „არეოპაგეტულ კორპუსშია“ არტიკულირებული, ქმნილ გონებას – ჭეშმარიტ მისტიკოსებსა და თვით ანგელოზებსაც კი – არ შეუძლიათ ღვთაებრივი არსის წვდომა, თუმცა შეუძლიათ ხელთუქმნელი ღვთაებრივი ნათელი გონიერი თვალით განჭვრიტონ, როგორც ეს პეტრე მოციქულსა და ზებედეს ძეთ მიემადლა თაბორის მთაზე უფლის ფერისცვალებისას. სწორედ ამის გამო გრიგოლ პალამა ამ ხელთუქმნელ ღვთაებრივ ნათელს „თაბორის ნათელით“ მოიხსენიებს. ამ ნათელზე არაერთი აღმოსავლელი მამა საუბრობს. მათ შორის არიან ანტონი დიდი, მაკარი ეგვიპტელი, ბასილი დიდი, გრიგოლ ღვთისმეტყველი, და სხვ. ღვთაებრივი ნათლის ჭვრეტაზე დასავლელი მამებიც საუბრობენ. მაგალითად, ნეტარი ავგუსტინე ამბობს, რომ ვნებებისაგან განწმენდილი ადამიანის გონიერი თვალი ისევ იბრუნებს სიჯანსაღეს, ანუ ღვთაებრივი ნათელის პირდაპირი ჭვრეტის უნარს. მოგვიანებით, დასავლეთში ავგუსტინესეული სწავლებისგან განსხვავებული მოძღვრება წარმოიშვა. კათოლიკური ეკლესიის უაღრესად ავტორიტეტული ღვთისმეტყველი თომა აკვინელი, აღმოსავლური მისტიკური ტრადიციისგან განსხვავებით, თაბორის ნათელს ქმნილ ფენომენად აცხადებს და, შესაბამისად, არ შეუძლია მისი ხილვა ღვთის ჭვრეტად, ანუ განღმრთობად, მიიჩნიოს. ამან მას უბიძგა ე. წ. visio beatifica-ს2 კონცეფცია შემოეტანა, რომელიც ცათა სასუფეველში ღვთაებრივი არსის თანდათანობით შემეცნებას შესაძლებლად აცხადებს და ამაში ხედავს ადამიანის გაღმრთობის არსს. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მართლმადიდებლური მისტიკური ტრადიცია არ იზიარებს აკვინელისეულ კონცეფციას, რადგან ის თანხმობაში არაა ზემოხსენებულ არეოპაგულ კორპუსთან და არც ლოგიკური თვალსაზრისით მიაჩნია შესაძლებლად ქმნილების მიერ ღვთის არსის შემეცნება. ეს უკანასკნელი იმის შედეგია, რომ ღვთაებრივი არსი მარტივი, ანუ შეუდგენელია და ამიტომ მისი შემეცნება ან მთლიანად არის შესაძლებელი ან საერთოდ შეუძლებელია. მართლმადიდებელი ეკლესია მეორე დებულებას აღიარებს, რადგან ღვთაებრივი არსის სრული შემეცნება მხოლოდ ღმერთისთვისაა შესაძლებელი.
მართლმადიდებლური თვალსაზრისით, არატრადიციულ შეხედულებას ავითარებს ასევე XVI საუკუნის დიდი ესპანელი მისტიკოსი და პოეტი სან ხუან დელა კრუსი(იოანე ჯვრისა). იოანე ჯვრისა მისტიკური აღმასვლის ოთხ საფეხურს გამოჰყოფს. პირველ საფეხურზე ადამიანს ღმერთისაკენ ძლიერი სწრაფვა უჩნდება, იგი გრძნობს, რომ ღმერთი თავისკენ მოუწოდებს. მეორე საფეხურზე, მორწმუნე მძიმე ასკეტურ ცხოვრებას ეწევა რათა ვნებებისაგან განიწმინდოს. მესამე საფეხურს იოანე ჯვრისა ილუმინაციას (illuminatio)3 უკავშირებს. იოანე ასწავლის, რომ ამ საფეხურზე ადამიანი მოციქულთა მსგავსად იწყებს ღვთაებრივი გამოცხადებების ხილვასა და უმაღლეს ჭეშმარიტებათა წვდომას. ესპანელი მისტიკოსი მესამე საფეხურს კიდევ ერთს ამატებს, რომელსაც „სულის წყვდიადის“ სახელით მოიხსენიებს. იგი ასწავლის, რომ მე-4 საფეხურზე, როცა სულს ტრანსცენდენტურ, ანუ ჩვენი გრძნობებისთვის მიუწვდომელ ღმერთთან მისტიკური კავშირის შესაძლებლობა ეძლევა, მისი სული თითქოს წყვდიადში ექცევა, რადგან ყველა მისი უნარი უმოქმედო რჩება,რაკი ისინი გამოუსადეგარნი აღმოჩნდებიან ამ კავშირისთვის. ამ დროს ღვთაებრივ სიდიადეს თვალს ვერ უსწორებს ადამიანური გონება, მისი ნება უმოქმედოა, სული გულგრილია სიკეთისა და ბოროტების მიმართ, თვით ღმერთისაკენ მისწრაფებაც კი აღარ აქვს. ამ აბსოლუტურად პასიური, აპათიური მდგომარეობის დროს, რომელსაც იოანე ჯვრისა ძალიან მეტყველი ესპანური სიტყვა dejamiento-თი4 აღნიშნავს, ღმერთი თავად მოდის და ეუფლება მისტიკოსის სულს. იოანე ჯვრისას ეს სწავლება თანხმობაში არაა არათუ მართლმადიდებლურ მისტიკურ ტრადიციასთან, არამედ არაერთ ავტორიტეტულ დასავლელ ღვთისმეტყველთანაც. ამის მაგალითად ნეტარი ავგუსტინეც გამოდგება. დიდი დასავლელი ღვთისმეტყველი ამბობს, რომ ღმერთთან მისტიკური შეხვედრისას, ადამიანის სული კი არ დამბლავდება, არამედ, პირიქით, ადრე მასში არსებული მიწისკენ მიმართულ ნება ისევ ღმერთისაკენ მიემართება და ადამიანი ენით აუწერელი წმინდა და ნეტარი სიყვარულით ესწრაფვის ღმერთს. მართლაც, საეჭვოა სიტყვა dejamiento ადეკვატურად ახასიათებდეს პეტრე მოციქულის სულიერ მდგომარეობას, რომელმაც მას თაბორის მთაზე უფლის ფერისცვალების ხილვისას ეს სიტყვები წარმოათქმევინა: „კეთილ არს ჩუენდა აქა ყოფაჲ“. მართალია, მართლმადიდებლურ მისტიკურ ტრადიციაში ხშირად გვხვდება ტერმინი „ღვთაებრივი წყვდიადი“, მაგრამ, როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, ამით ასკეტი მამები მზის ნათელივით თვალისმომჭრელ, ზეჭარბ ღვთაებრივ ბრწყინვალებას გულისხმობენ და არა თავად „სულის წყვდიადს“. შეუძლებელია, გარკვეული სიახლოვე არ დაინახო იოანე ჯვრისას „მეოთხე საფეხურსა“ და სვედენბორგის ოკულტურ კონცეფციებს შორის. იოანე ჯვრისას მისტიკურმა მოძღვრებამ დიდი გავლენა მოახდინა არამარტო კათოლიკურ, არამედ პროტესტანტურ თეოლოგიაზეც, მას უკავშირდება, ეგრეთ წოდებული, კვიეტიზმის და ნახევრადკვიეტიზმის მიმართულებების წარმოშობა. კვიეტიზმის ერთ-ერთი მთავარი ფიგურა XVII საუკუნის ფრანგი მისტიკოსი ქალი ჟანმარი გუიონია. კათოლიკურმა ეკლესიამ ის ამის გამო, რაღაც პერიოდი, ციხეშიც კი გამოკეტა. ტერმინი „კვიეტიზმი“ ლათინური quietus გან მოდის, რაც სიმშვიდეს, უმოქმედობას, პასიურობას ნიშნავს. გუიონი მთლიანად უგულებელყოფდა კეთილი საქმეების აუცილებლობას, ღმერთის სათნოყოფის სურვილს და ლოცვის დროს სულის აბსოლუტურ პასიურობას მოითხოვდა ღმერთის წინაშე, რაც მის სიყვარულსაც გამორიცხავდა. მარი გუიონის კვიეტისტურმა მისტიკურმა მოძღვრებამ გავლენა მოახდინა ცნობილ ფრანგ კარდინალ ფენელონზე, რომელიც ასწავლიდა, რომ, როცა ადამიანის სული თავისუფლდება ამა სოფლის სიკეთეებისადმი მიჯაჭვულობისგან, ის სამოთხეში მოხვედრის სურვილსაც კარგავს. ამ დებულებას იგი ასე ასაბუთებდა: როდესაც ადამიანი ამ სოფლის მიჯაჭვულობისაგან თავისუფლდება, მასში ღვთის ჭეშმარიტი სიყვარული ისადგურებს, რაც გამორიცხავს ყოველგვარ დაინტერესებას, მათ შორის – სამოთხეში მოხვედრის სურვილს. ეს მოძღვრებაც დაგმობილია კათოლიკური ეკლესიის მიერ. ცხადია, რომ ასეთ რამეს ვერ ვხედავთ ტრადიციულ მართლმადიდებლურ მისტიკაში, სამაგიეროდ, მსგავსი რამ გვხვდება დიდი სუფი მისტიკოსი პოეტის ჯალალ-ედ- დინ რუმის ერთ-ერთ რუბაიაში, რომელშიც ის ღმერთს შესთხოვს, ძალა მისცეს, უარყოს არამარტო ეს სოფელი, არამედ სამოთხეც, რათა ღვთის უანგარო სიყვარულით დატკბეს. ეს მოვლენა შემთხვევითი არაა, არატრადიციულ მისტიკურ მიმდინარეობებს თითქმის ყოველთვის „ფსიქოლოგიური ლოგიკა“ უდევს საფუძვლად, ეს ლოგიკა საერთოა ყველა რელიგიაში, ამიტომაც გვხვდება ასეთი მოულოდნელი პარალელები სხვადასხვა რელიგიურ მისტიკურ პრაქტიკაში.
თომა აკვინელის თეოლოგიური შეხედულებები, მათზე დაფუძნებული თანამედროვე ნეოთომისტური ფილოსოფია და იოანე ჯვრისას მისტიკური შეხედულებები და პოეზია ახლაც გავლენას ახდენს თანამედროვე ევროპისა და დასავლეთის სულიერ და კულტურულ ცხოვრებაზე.
მეორე მიმართულებას ე. წ. „ვიზიონერები“ ქმნიან. ეს მოძრაობა ძალიან გავრცელებული იყო დასავლეთში XIV-XVI საუკუნეებში. მის აბსოლუტურ უმრავლესობას სპეციალურ თეოლოგიურ განათლებას მოკლებული ქალები შეადგენდნენ, რომლებიც არც სასულიერო ფენას ეკუთვნოდნენ. ამ ქალთაგან ყველაზე მნიშვნელოვან წარმომადგენლად ჯულიანა ნორვიკელი მიიჩნევა. ზოგიერთს ალბათ დაბადებიდან ჰქონდა ვიზიონერული მიდრეკილებები, დანარჩენი კი თავად ცდილობდა, ცოცხლად წარმოედგინა, უფრო სწორად, ხორციელი თვალით „ეხილა“ უფლის ცხოვრების უმნიშვნელოვანესი მომენტები: შობა, მის მიერ აღსრულებული სასწაულები, ჯვარცმა და ა. შ. ჯულიანა აცხადებდა, რომ ის თვალნათლივ ხედავდა, თუ როგორ აცვეს უფალი ჯვარს, როგორ გადმოვიდა შუბის ძგერების შემდეგ სისხლი და წყალი მისი გვერდიდან, როგორ შეიცვალა უფლის სახის ფერი სიკვდილის წინ; ხედავდა მტირალ ღვთისმშობელს, ესმოდა ერთმანეთში მოლაპარაკე რომაელი ჯარისკაცების სიტყვები და ა. შ. სწორედ ამიტომ ეწოდათ მათ „ვიზიონერები“. ოფიციალური ეკლესია ეჭვის თვალით უყურებდა ვიზიონერების მისტიკურ გამოცდილებას, რადგან მასში მესალიანიზმის5 ელემენტებსა და ფსიქიკური ფენომენების სულიერში აღრევას ხედავდა.
დასავლეთში გავრცელდა ვიზიონერების მიმართულებისგან განსხვავებული, მაგრამ მისი მსგავსი ე.წ. „სულიერი ვარჯიშების“ მისტიკური პრაქტიკა, რომელიც იეზუიტური ორდენის დამაარსებელ ეგნატე ლოიოლას უკავშირდება. ეგნატე ლოიოლა თავის მიმდევრებს უფლის ცხოვრების მთავარი მომენტების ხორციელი თვალით ხილვისკენ კი არ უბიძგებდა, არამედ ლოცვის დროს მათი მენტალური წარმოდგენისკენ, რომლის მისაღწევად ე.წ. „მედიტაციური“ მეთოდის მისეულ ვერსიას იყენებდა. ლოიოლა და მისი მიმდევრები ცდილობდნენ წარმოედგინათ, რას განიცდიდა, როგორ ტიროდა ჯვარცმის წინაშე მდგომი ღვთისმშობელი, რას გრძნობდა თავად ჯვარცმული ღმერთი. უნდა ითქვას, რომ მართლმადიდებლური მისტიკური ტრადიცია ლოცვის დროს ასეთ წარმოდგენებს გაურბის.
იეზუიტთა ორდენი ყოველთვის ცნობილი იყო აქტიურობით განათლების სფეროში. ამ ორდენს უამრავი მის მიერ დაარსებული სახელგანთქმული სკოლა და უნივერსიტეტი უკავშირდება, სადაც ევროპული ინტელექტუალური ელიტის ბევრი წარმომადგენელი იღებდა განათლებას. მან უზარმაზარი გავლენა მოახდინა ევროპის ინტელექტუალურ და კულტურულ ცხოვრებაზე.
დასავლური მისტიკის მესამე ძირითადი მიმართულება „მეტაფიზიკური ერთობის“ სახელითაა ცნობილი. ამ მიმართულების ერთ- ერთი მთავარი წარმომადგენელი XIV საუკუნის გამოჩენილი გერმანელი დომინიკელი სწავლული და მისტიკოსი პოეტი მაისტერ ეკჰარტია. ეკჰარტი თავის მეტაფიზიკურ – მისტიკურ სწავლებაში ერთმანეთისგან განასხვავებს ღმერთს, როგორც პიროვნულ ძალას, და ღმრთეებას (Gottheit), რომელსაც ღმერთის საფუძველს ეძახის. იგი ასევე საუბრობს ადამიანის სულის ფსკერზე ან საფუძველზე (Seelengrund) და ამტკიცებს, რომ სულის ფსკერზე სული და ღმრთეება ერთიდაიგივეა (Einheit der Seele mit der Gottheit im Seelengrund). აქ აშკარად ჩანს ნეოპლატონიზმის გავლენა მაისტერ ეკჰარტზე, თუმცა პლოტინი ღმერთისა და სულის ერთობას სულის უმაღლეს ნაწილში ეძებს, ეკჰარტი კი – სულის ფსკერზე. ეკჰარტი ასევე ამტკიცებს, რომ ადამიანის სული შეუქმნელ „ღვთაებრივ ნაპერწკალს“ ატარებს თავის თავში და როდესაც სული, მისივე სიტყვებით რომ ვთქვათ, სიმარტივეს ან ქალწულებას მიაღწევს – ამქვეყნიური აზრების, მისწრაფებების სახეების უარყოფით – ამ ნაპერწკლიდან ისევე იშვება ძე ღმერთი, როგორც ის იშვა ქალწულ მარიამისაგან. სწორედ ამაში ხედავს ეკჰარტი მისტიკური ცხოვრების მიზანს. მაისტერ ეკ- ჰარტმა, მისმა მოწაფეებმა და მიმდევრებმა, რომელთა შორისაა იოჰან ტაულერი და ჰენრიხ სუსო, დიდი გავლენა მოახდინა გერმანულ ფილოსოფიაზე, მისტიკაზე, პოეზიასა და, ზოგაგად, კულტურაზე.
დასავლეთში არსებობდა მისტიკის მეოთხე მიმართულებაც, რომელსაც „აფექტაციურ მისტიკად“ მოიხსენიებენ. სიტყვა „აფექტაციური“ იმაზე მიუთითებს, რომ აქ უმთავრესი მნიშვნელობა ემოციებსა და განცდებს ენიჭება. შეიძლება სწორედ ამის გამო არის ეს მიმართულება ყველაზე მეტად გავრცელებული. მას ორი უზარმაზარი წარმომადგენელი ჰყავს: ფრანცისკ ასიზელი და ბერნარ კლერვოელი.
დასავლეთში უაღრესად პოპულარული წმინდანის ფრანცისკ ასიზელის სახელი აფექტაციური მისტიკის ერთ-ერთ მთავარ განშტოება კომპასიონიზმს უკავშირდება. ეს სიტყვა ლათინური compatior-დან მოდის, რაც თანაგანცდას, თანატანჯვას ნიშნავს. ფრანცისკ ასიზელის ცხოვრებიდან ვიცით, რომ ის ხშირად შესთხოვდა ქრისტეს, მიემადლა მისთვის ისეთივე სიყვარული, როგორითაც თავად უყვარდა დაცემული კაცობრიობა და ისეთივე ტანჯვა განეცადა, როგორიც მან განიცადა ჯვარცმის დროს. არაერთი სპეციალისტი ფიქრობს, რომ კომპასიონიზმი ერთ- ერთი ფაქტორი იყო, რომელმაც ბიძგი მისცა რენესანსული მხატვრობისთვის დამახასიათებელ, ნატურალიზმს, რომელიც ადამიანების, მათ შორის წმინდანების, ემოციური სამყაროს, გრძნობებისა და განცდების ნატურა- ლისტური სიზუსტით განმოცემის საშუალებას იძლევა.
კათოლიკური ეკლესიის მეორე დიდი ფიგურა, ჩვენ მიერ უკვე ნახსენები ბერნარ კლერვოელი, აფექტაციური მისტიკის მეორე განშტოების ფუძემდებლად ითვლება. ეს უკანასკნელი „სულიერი ქორწინების“ სახელითაა ცნობილი. ბერნარ კლერვოელს კოლოსალური გავლენა ჰქონდა არამარტო დასავლეთის ეკლესიაზე, არამედ მისი დროის სოციალურ ცხოვრებასა და პოლიტიკაზეც. ზოგიერთი დასავლელი ისტორიკოსი მე–12 საუკუნეს „ბერნარ კლერვოელის საუკუნესაც“ კი უწოდებს. ამიტომ გასაკვირიც არაა, რომ „სულიერი ქორწინების“ მისტიკას დასავლეთის ეკლესიაში ბევრი მიმდევარი ჰყავდა. იგი ღმერთის სიყვარულის ოთხ საფეხურს გამოყოფს: პირველ საფეხურზე ადამიანს უფრო ეშინია ღმერთის, ვიდრე უყვარს იგი. ამ დროს ის რეალურად მხოლოდ თავისთავსა და სიამოვნებებს ეტრფის. მეორე საფეხურზე, მორწმუნე ღვთის სიტყვითა და საქმეებით ინტერესდება, აცნობიერებს, რომ, თუ უფლის მცნებებს აღასრულებს, სამოთხეში მოხვდება. მესამე საფეხურზე, ქრისტიანი ღვთაებრივ სიწმინდეს მიეახლება და სამოთხისეული ნეტარების წინასწარი გრძნობა და მისით ტკბობის საშუალება ეძლევა. ამ საფეხურზე ბერნარ კლერვოელი ბევრს არ საუბრობს, კიდევ უფრო ნაკლებად საუბრობს ის მეოთხე საფეხურზე, რომელსაც „ქება ქებათას“ ანალოგიით „სულიერ ქორწინებას“ უწოდებს. აქ მხოლოდ ის შეიძლება ითქვას, რომ ადამიანის სული მისტიკურად უერთდება ღმერთს და ამ სოფლიდანვე ხდება ცათა სასუფევლის სიმდიდრეთა მემკვიდრე.
ბერნარ კლერვოელი XII საუკუნის მოღვაწეა. ეს ის დროა, როცა დასავლეთში სქოლასტიკური ღვთისმეტყველება ბატონობს. შეიძლება ითქვას, რომ ბერნარ კლერვოელის მისტიკური მოძღვრება სქოლასტიკასთან გარკვეული ოპოზიციის კონტექსტში ყა- ლიბდება. იგი აცხადებს, რომ სქოლასტიკით, ანუ ინტელექტუალური განსჯით, შეუძლებელია ღმერთთან მიახლება და მისი შემეცნება. ეს მხოლოდ სიყვარულით მიიღწევა. ვნებებისაგან განწმენდილი ადამიანი მწვავედ განიცდის „ღმერთის ნაკლებობას“, ეს მასში ღვთის დაუოკებელ სიყვარულს წარმოშობს და იგი მთელი არსებით ესწრაფვის მას. ბერნარი, სქოლასტიკოსების საპირისპიროდ, გულს გონებაზე მაღლა აყენებს, მისი მისტიკა უფრო გულს ემყარება, ვიდრე – გონებას. იგი ამტკიცებს, რომ გონებრივი განსჯისაგან განსხვავებით, ღვთის სიყვარულს ვნებებისაგან განწმენდაც ძალუძს; იგი ცეცხლივით წვავს ცუდ მიდრეკილებებს ჩვენში და გულს განწმენდს. ამ უკანასკნელმა სწავლებამ უზარმაზარი გავლენა მოახდინა შემდგომ კათოლიკურ მისტიკაზე. ამის თვალნათელ მაგალითს ტერეზა ავილელი იძლევა. ამ დიდმა მისტიკოსმა ღმერთის სიყვარული, ფაქტობრივ, ვნებების წინააღმდეგ ასკეტური ბრძოლისაგან განაცალკევა. იგი ასწავლის, რომ ღმერთისაკენ მიმავალი ორი გზა არსებობს. პირველი ძალიან შრომატევადი და ხანგრძლივია და ის ვნებების წინააღმდეგ ბრძოლაზე გადის, მეორე კი უფლის სიყვარულია, რომელიც თავად გაგვწმენდს ვნებებისაგან. თავად ტერეზა ავილელი მეორე გზას ამჯობინებს, იგი ფიქრობს, რომ ღმერთის სიყვარული ვნებებთან ბრძოლის გარეშეც მიიღწევა. ამ გარემოებას არ შეიძლება ღრმა კვალი არ დაემჩნია „სულიერი ქორწინების“ მისტიკაზე. ეს მისტიკური ტრადიცია ძალიან მდიდარია მადლით გარდაუქმნელი, ჩვეულებრივი ადამიანური განცდებითა და ემოციებით. „სულიერი ქორ- წინების“ მიმართულების მიმდევარი ქალების მისტიკურ გამოცდილებას პირველად მიაქცია განსაკუთრებული ყურადღება დიდმა ამერიკელმა ფილოსოფოსმა და ფსიქოლოგმა უილიამ ჯეიმსმა თავის ცნობილ წიგნში „რელიგიური გამოცდილების მრავალნაირობა“, სადაც იგი ამ გამოცდილების შესამჩნევ ერო- ტიკულ ასპექტებზე საუბრობს. ამ მიმართულების ყველაზე მნიშვნელოვანი წარმომადგენლები არიან თავად ტერეზა ავილელი, ნეტარი ანჟელა და ეკატერინე სინელი.
1 მართალია, ლელთ ღუნია მგზავრს (ანუ ილიას) ეუბნება – „რუსად მორთულხარნ“, მაგრამ ცხადია, რომ აქ ევროპულს გულისხმობს, რადგან ისინი ერთმანეთისგან ვერ გაურჩევია.
2 visio beatifica ქართულად „ნეტარ მჭვრეტელობას“ ნიშნავს.
3 ეს ლათინური სიტყვა ქართულად გასხივოსნებას, ნათლით შემოსვას ნიშნავს.
4 ამ სიტყვას მაშინ ხმარობენ, როცა ადამიანს ყველაფრისადმი აქვს ინტერესი დაკარგული.
5 ვიზიონერები მესალიანელების მსგავსად შესაძლებლად მიიჩნევდნენ, ღმერთი ხორციელი თვალით ეხილათ.
