ავტორი: სერგეი მეიენი
გეოლოგიურ მეცნიერებათა დოქტორი სერგეი ვიქტორის ძე მეიენი (1935–1987) გახლდათ გამოჩენილი პალეობოტანიკოსი, სტრატიგრაფი და ევოლუციური ბიოლოგიის თეორეტიკოსი. დაამთავრა ლომონოსოვის სახელობის მოსკოვის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, რის შემდეგაც მრავალი წელი მუშაობდა რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის გეოლოგიის ინსტიტუტში. აღნიშნული სტატია დაწერილია 1981 წელს როგორც რეცენზია თ. ჰაინცის წიგნისა, რომელიც წარმოადგენს ერთერთ ყველაზე პირველ, რუსულად დაწერილ წიგნს კრეაციონიზმის თემაზე. სტატიაში განხილულია მეტად საინტერესო მიდგომა, რომლის მიზანია მეცნიერების პოზიტიურად წარმოჩენა წმინდა მისიონერული თვალსაზრისით.
ჩვენს ბლოგზე უკვე განთავსებულია აღნიშნული თემატიკისადმი მიძღვნილი სამი პუბლიკაცია: „დასაბამად ქმნა ღმერთმა ცა და ქვეყანა“, „სამყაროს ევოლუცია vs კრეაციონიზმი“ და „ქრისტიანობა თუ ანტიმეცნიერული დემაგოგია“.
ექსკლუზიურად ბლოგისთვის სტატია რუსულიდან თარგმნა ზაზა ოსმანოვმა
მე მთხოვეს წამეკითხა თომას ჰაინცის წიგნი „შექმნა თუ ევოლუცია. ევოლუციის თეორიის ანალიზი წმინდა წერილის ფონზე“ [1] მეცნიერული თვალსაზრისით კომენტარი გამეკეთებინა და შეძლებისდაგვარად ობიექტურად მეთქვა: თუ რამდენად სერიოზულად უნდა ვუდგებოდეთ კრეაციონიზმის მეცნიერულ არგუმენტაციას. ითვლებოდა რომ ჰაინცის წიგნი შესაძლოა სასარგებლო იყოს მათთვის, ვინც დაბრმავებულია ევოლუციის თეორიით, რომელიც კრეაციონიზმს და შედეგად რელიგიას წინ ეღობება.
მთლიანობაში ჰაინცის წიგნი ღიაა კრიტიკისთვის და ადვილია მისი გაცამტვერება. მაგრამ მე არ მსურდა ავტორის წმინდა მეცნიერულ უზუსტობათა გადარჩევით დავკავებულიყავი. ამის მაგივრად, მეჩვენება, რომ უფრო გონივრულია, თუ დავსვამთ კითხვას იმის შესახებ, თუ რისი მიღწევაა შესაძლებელი მსგავსი წიგნების პუბლიკაციებით, გვჭირდება კი ისინი ავტორის მიერ დასმული მიზნის მისაღწევად და არსებობენ თუ არა სხვა საშუალებები იგივე მიზნის მისაღწევად.
ჰაინცის წიგნის ძირითადი პათოსი ასეთია. მეცნიერების მიერ კრეაციონიზმის წინააღმდეგ წამოწეული ყველა მტკიცებულება ან მცდარია (რაც თავად მეცნიერების ფარგლებში მისივე მეთოდებით არის დამტკიცებული), ან დაუსაბუთებელი, თუნდაც იმ მიზეზით, რომ ისინი ხშირად წინააღმდეგობრივნი არიან. მეცნიერებამ ვერ შეძლო ბიბლიურ დებულებათა უარყოფა, ხოლო ის პოზიტიური რაც მან მოგვცა (ფაქტები), კარგად ეთანხმება ბიბლიას, კრეაციონიზმს.
ამ წაკითხულზე შესაძლებელია რამდენიმე რეაქცია. შეიძლება წავიდეთ წიგნში ყოველი დებულების სკურპულოზური გარჩევის მეთოდით, თავიდან დავიწყოთ მეცნიერულ და ბიბლიურ დებულებათა ძირეული შედარება. ასეთი სამუშაო სასარგებლო იქნებოდა მეცნიერებისთვის, თუმცა ეჭვი მაქვს, რომ ის სასარგებლო იქნებოდა იმ პრობლემის ასახსნელად, რისთვისაც ჰაინცმა წიგნი დაწერა. ამიტომ უმჯობესია მოვიქცეთ სხვაგვარად, ხოლო თუ როგორ – ავხსნი ანალოგიის მეშვეობით.
წარმოვიდგინოთ ხანგრძლივი მრავალწლიანი კონფლიქტი კომუნალურ ბინაში, რომელიც საჭიროებს მოგვარებას. შეიძლება დავიწყოთ ყოველივე მომხდარის განხილვით, თუ ვინ, როდის და რა მოიმოქმედა, მართალი იყო თუ მტყუანი, ხოლო შემდეგ ამის საფუძველზე (მივიღებთ მრავალტომიან საქმეს) გამოვიტანოთ დასკვნა ერთერთი მხარის სასარგებლოდ. (ამ გზით წავიდა ჰაინცი ათეისტურ მეცნიერებასა და ბიბლიას შორის კონფლიქტისას). მაგრამ თუ ჩვენ ვფიქრობთ ჭეშმარიტ სამართლიანობაზე, დოკუმენტები არასაკმარისი იქნება, ხოლო შემორჩენილი სრულ ნდობას ვერ დაიმსახურებს. სრული სისავსით წარსულის აღდგენას კი ვერანაირი სხვა საშუალებებით ვერ შევძლებთ.
ასეთი ამოცანის მიღებისას ბრძენი მოსამართლე არ წავა მსგავსი გზით. უმცირესი ფაქტების გადარჩევის მაგივრად ის მომჩივანი ადამიანების ყურადღებას მიაპყრობს მათი კონფლიქტის მიზეზზე – ფასეულობათა გულუბრყვილო წარმოდგენებზე, ადამიანურ ურთიერთობათა ნორმებზე. ის შეეცდება ისე გააკეთოს, რომ საქმის ყოველი თანამონაწილე უფრო მეტს ფიქრობდეს საკუთარ შეცდომებზე, ვიდრე მოწინააღმდეგის შეცდომებზე, შეეცადოს არა საკუთარი თავის, არამეტ მის გამართლებას ყველაზე სიღრმისეული მოტივირებისას.
ჰაინცი სიხარულით აღნიშნავს ათეისტური მეცნიერების პოზიციაში ნებისმიერ სისუსტეს, ხოლო იმ სირთულეებს, რომლებსაც ეჯახება კრეაციონიზმი, თითქმის ვერ ამჩნევს. რამდენადაც მესმის, კრეაციონიზმი პრობლემებს მართლაც ეჯახება. ყველაზე უფრო ორთოდოქსულ და კეთილგონიერ ღვთისმეტყველთათვისაც წმინდა წერილი – არაა უბრალო, ყველაფერში ცხადი ტექსტი. შემთხვევითი არაა, რომ ძველი დროიდან არსებობენ სახარების განმარტებები, ხოლო ეგზეგეტიკა ცხოვრობს უკვე ათასხუთასზე მეტი წელია. ის, თუ რამდენად ღრმა შინაარსია ეგზეგეტიკაში და რამდენად რთულია გაიგო ბიბლიის, თითქოს ყველაზე მარტივი დებულებები, პირველად გავიგე ნეტარი ავგუსტინეს თხზულებათა კითხვისას. ყველაფერი რთულია, მაშინაც კი, როცა საუბარია უბრალოდ „ცაზე“ და „მიწაზე“.
ხოლო თუ საუბარია ბიბლიის დაცვაზე ათეისტური მეცნიერებისგან, სკეფტიკურად განწყობილ, ნაკითხ და გონებამახვილ მეცნიერთაგან, მაშინ წმინდა წერილის ზედმეტად სწორხაზოვანი განმარტება მოიცავს საშიშროებას, უფრო მეტად დავაზარალოთ საქმე, ვიდრე დავეხმაროთ. ალბათ ყველაზე საშიში აქ – წმინდა წერილის ვულგარიზაციაა, რელიგიურ წარმოდგენათა ისეთი ვულგარიზაცია, როდესაც ქმნილება ასოცირდება ფოკუსთან: ხელის მოქნევა – და ცარიელ ადგილზე რაღაც წარმოიშვა. სინამდვილეში განა ვინმემ იცის, თუ როგორ მიმდინარეობდა (მიმდინარეობს) ქმნა (თუნდაც თუ გვწამს მისი), როგორ მჟღავნდება ის ჩვენში. და მით უმეტეს სარისკოა შესაქმეს აქტების წარმოდგენა ბუნებისმეტყველების ტრივიალურ ენაზე.
სასარგებლოა მეცნიერების სისუსტის შესახებ წერა, მაგრამ მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს, რომ თავად ეს სისუსტე გამომჟღავნდა მეცნიერული დოქტრინების შეჯახებით. ხოლო მეცნიერების რელიგიასთან დაჯახება უფრო ხშირად აძლიერებდნენ მეცნიერებას, ვიდრე ასუსტებდნენ. ყოველი კონფლიქტი მას ასწავლიდა ბრძოლას და შემდგომი ბრძოლისთვის ის უფრო კარგად ემზადებოდა. და ყოველი კონფლიქტი გარეშე პუბლიკის თვალით უფრო ხშირად ჩანდა, როგორც მეცნიერების მორიგი გამარჯვება. ხოლო თუ მეცნიერთათვის მართლაც გამოიკვეთებოდა და ცხადი ხდებოდა მეცნიერების სისუსტე რაიმეში, ეს უპირველეს ყოვლისა მეცნიერთა რეფლექსიის შედეგი იყო. ეს ნიშნავს, რომ მეცნიერებს უნდა დავეხმაროთ სწორედ რეფლექსიაში. ამ სტილის ილეთი „რახან შენ შეგეშალა ე.ი. მართალი ვარ მე“ აქ არ გამოდგება. ჰექსლისა და ტიმირიაზევის მსგავსად ღრმად რეფლექსირებადი მეცნიერი არ იტყვის: „ან დარვინი ან ბიბლია“. და საქმე ისე არაა, რომ ის დაიწყებს ჭეშმარიტების ძიებას სადღაც შუაში, არამეტ ის უბრალოდ უარს იტყვის არჩევანზე. უკეთეს შემთხვევაში ის დაიწყებს სიღრმისეულ გამოკვლევას როგორც მეცნიერული ცოდნისა, ისე რელიგიური გამოცდილებისა. აი სწორედ აქ სჭირდება მას „ბრძენი მოსამართლის“ დახმარება, რომელიც მეცნიერული ცოდნის სფეროში იქნება ბრწყინვალე მეთოდოლოგი, ხოლო რელიგიურ სფეროში შეძლებს რწმენის და რელიგიური გამოცდილების გაზიარებას.
ასეთი ადამიანი როგორც მეთოდოლოგი მეცნიერს აჩვენებს, რომ ცოდნა ასე თუ ისე რწმენასთანაა დაკავშირებული, რომლის ობიექტიც შეიძლება იყოს მაგალითად სამყაროს კანონზომიერება ან შესაძლებლობა ჭეშმარიტების ნაწილების მოპოვებისა. ის მიანიშნებს, რომ შექმნის, შემოქმედების, ევოლუციის, დროის ცნებები იმდენად ტრივიალურნი არ არიან, რომ მათ ასე მსუბუქად მოვექცეთ. ის აღნიშნავს, რომ სამყაროს აბსოლუტური კანონზომიერების აღიარება განაგდებს ჭეშმარიტ ევოლუციას პრინციპულად ახალი მოვლენებით, რაც კრეაციონიზმის მიერ განხილული სამყაროს მუდმივობა თანამედროვე ენაზე უნდა ნიშნავდეს არსებობას სიღრმისეული ინვარიანტებისა, რომელთაც მეცნიერება იღებს, როგორც მარადიულს. მეთოდოლოგი აღნიშნავს, რომ ნამდვილი ევოლუციის მიღება ნიშნავს ნამდვილ – ონტოლოგიურ – კანონზომიერებათა დარღვევას. მაგრამ თუ ევოლუცია თავის ფუძეში ეწინააღმდეგება კანონზომიერებას, მაშინ ის ხდება სასწაულის სინონიმი. პარადოქსი ისაა, რომ მატერიალისტებმა მტერი დაინახეს ნომოგენეზში, დაინახეს მის მიერ „სასწაულის გაქაჩვის“ მცდელობა, თუმცა, თუ ვაღიარებთ ევოლუციის ფუნდამენტურ შემთხვევითობას, როგორც ამას სელექციონიზმი ახორციელებს, მაშინ ევოლუცია ხდება სასწაული ამ სიტყვის ყველაზე მკაცრი გაგებით. ამ თვალსაზრისით სწორედ სელექციონიზმი ხდება რელიგიის მოკავშირე და არა ნომოგენეზი. ჩანს, რომ დობჟანსკი ტყუილად არ უჭერდა მხარს ტეიარდიზმს.
მეთოდოლოგი არ იჩქარებს იმის გარკვევას, თუ რამდენად ჭეშმარიტნი არიან კონკრეტული გეოლოგიური, მათ შორის რადიომეტრული დათარიღებები. როგორც ოდესღაც ნეტარმა ავგუსტინემ გააკეთა [2], ის მეცნიერის ყურადღებას მიაპყრობს თავად დროის განმარტების ღრმა არატრივიალურობაზე და ტრადიციული ანტირელიგიური საკითხის (სრულ) უაზრობაზე: რა იყო სამყაროს წარმოშობამდე. ის მეცნიერს შეახსენებს, რომ დროის სწორედ ამ პრობლემას შეეჯახა თანამედროვე კოსმოლოგია ყველაზე უფრო მატერიალისტურად მოაზროვნე მკვლევარების სახით.
მეთოდოლოგი მეცნიერს დღე-საათებზე ან დღე-ეპოქაზე კი არ დაუწყებს კამათს, ამის მაგივრად მის წინაშე დასვამს დროის მეტრიკის პრობლემას ქმნად სამყაროში, როდესაც არ არსებობს თავად ბუნების მიერ ბოძებული საათი, როდესაც დროის შესახებ შესაძლებელია საუბარი, ხოლო საათების შესახებ – არა. ის მეცნიერს კითხვას დაუსვამს: მზად ხარ მიიღო ასეთი სამყარო საათის გარეშე, დრო მეტრიკის გარეშე?
მეთოდოლოგი მეცნიერს აგრეთვე შეახსენებს, რომ ყველა ეს შესანიშნავი პრობლემა, კარგა ხანია გაიაზრეს ეკლესიის მამებმა, რომელნიც სავსებით შეიძლება დაკმაყოფილებულიყვნენ შესაქმის ტექსტის ლიტერალური წაკითხვით. უნდა ვივარაუდოთ, რომ ამ მომენტიდან ეკლესიის მამები მეცნიერის თვალში უფრო დაბრძენდებიან და მაშინ შეიძლება მისთვის ნათელი გახდეს მათი ცხოვრების სხვა მხარეებიც – მათი რელიგიური გამოცდილება. ეს მეჩვენება განსაკუთრებით მნიშვნელოვნად. თანამედროვე ადამიანმა მისიონერებში, რელიგიურ ქადაგებებსა და ძიებებში უნდა დაინახოს არა ათეისტური მეცნიერების მცირე შეცდომები, არა იმავე მეცნიერული „ფაქტებით“ თავდაჯერებული მანიპულაცია, რომლებიც თითქოს ბიბლიის წისქვილს ასხამენ წყალს, არამეტ თავად იდუმალი მეცნიერული პრობლემების, შეიძლება არა იმდენად ონტოლოგიურის, რამდენადაც გნოსეოლოგიურის, მეთოდოლოგიურის, გაგება. თანამედროვე ადამიანმა უნდა იგრძნოს, რომ სამყაროს შეგრძნების, სამყაროს გააზრების სიღრმეების გამოცდისას რელიგია არა მტერია, არამეტ მეცნიერების დამხმარე. ის დამხმარეა მეთოდოლოგიურ გამოცდილებაში და ვინაიდან ის ასეთი ბრძენია, მაშინ შეგვიძლია მას ვენდოთ სხვაშიც. ასე ჩნდება პირობა რელიგიური გამოცდილების მიღებისა.
აქ მივდივარ ყველაზე მნიშვნელოვანთან – რელიგიური გამოცდილების მიმართ თანამედროვე ადამიანის დამოკიდებულებასთან. მას ის არ აღიქვამს არანაირად და იცნობს მხოლოდ გარეგნულ რიტუალობას. რელიგიური გამოცდილება შეუძლებელია დაინერგოს ლოგიკის ძალით ან მით უმეტეს ბუნებისმეტყველების არგუმენტაციით. რელიგიური გამოცდილების აღქმა შესაძლებელია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ბოლომდე გაქვს ნდობა იმისი, რისი გადმოცემაც სურს ამ გამოცდილებას. თუ დასმულია მეცნიერებისა და რელიგიის შერიგების ამოცანა უნდა შეიქმნას სულიერი ნდობის ატმოსფერო იმის მაგივრად, რომ ვიკინკლაოთ ევოლუციური ფაქტების და ტექსტების გამო. ეს ატმოსფეროა ყველაზე საჭირო, მისკენ უნდა მივმართოთ ჩვენი აზრები. ხოლო თუ როგორ მოვიპოვოთ ის (ატმოსფერო) – სწორედ ესაა მთავარი პრაქტიკული ამოცანა.
ალბათ ჰაინცის წიგნს მოეძებნება გულშემატკივრები. ღმერთმა ქნას! მე ხომ მისი წიგნის და მით უმეტეს ავტორის, ალბათ არაჩვეულებრივი ადამიანის, წინააღმდეგი არა ვარ. ის აკეთებდა რაც შეეძლო. მან უბრალოდ არ იცოდა, რომ მისი წიგნი იყურება უფრო წარსულში ვიდრე მომავალში.
ბიბლიოგრაფია
- Хайнц Т. Творение или эволюция: Анализ теории эволюции в свете Священного Писания. Chicago: Slavic Gospel Press, 1978
- Блаженный Августин. Исповедь // Творения блаженного Августина, епископа Иппонийского. Ч. 1. Киев, 1914, с. 1-442
