მღვდლის ოჯახში დავიბადე, ჩემში ექვსი თაობის ლევიტელის სისხლი ჩქეფს. გავიზარდე წმინდა სერგის ტაძარში, მისი ლოცვით მადლიანად გარემოცული. ჩემი ბავშვობის ესთეტიური, მორალური და ყოფითი შთაბეჭდილებები დაკავშირებულია ამ ტაძართან. მისი საფარველქევშ იწვოდა გული ლოცვითი აღტაცებითა და ირწყვებოდა დამარხული ცრემლებით. დაახლოებით 12-13 წლის განმავლობაში, ვიყავი ეკლესიის ერთგული შვილი აღზრდითა და შეგნებით. ვსწავლობდი სასულიერო სკოლაში, თავდაპირველად სასულიერო სასწავლებელში (ოთხკლასიანი) მშობლიურ ქალაქ ლივნაში, შემდეგ ორლოვის სასულიერო სემინარიაში (3 წელი).
სასულიერო სემინარიის პირველ-მეორე კლასებში დაიწყო რელიგიური კრიზისი, რომელიც დასრულდა მართალია არა ტრაგედიით, მაგრამ დიდი ტკივილით: მრავალი, მრავალი წლის მანძილზე რელიგიური რწმენის დაკარგვით. და 14-იდან დაახლოებით 30 წლამდე უძღები შვილი შორეულ ქვეყანაში გადაიხვეწა, მოხიბლული და ტკივილიანი, ალბათ მრავალთათვის, მაგრამ პირველ რიგში მშობელებისათვის. მე მქონდა რაღაც დასაკარგი, მაგრამ მას უბრძოლველად შეველიე, ზოგჯერ თვითმკვლელობაზეც კი მიფიქრია უღმერთობისგან. როგორც ჩანს ბიძგის მომცემი იყო ყმაწვილური თავმოყვარეობა: სკოლაში წარჩინებული მოსწავლე ვიყავი, თუმცა ეს არ ყოფილა სერიოზული მიზეზი.
გაცილებით სერიოზული იყო ახალგაზრდული ცნობისწადილი და ეჭვები, რომელზეც პასუხი არავის ჰქონდა. ამ ყველაფერს კი ხელს უწყობდნენ თანხმხვედრი გავლენები უპირველესად იმ ინტელიგენციასთან შეხვედრისა, რომლის მსხვერპლნიც პიროვნულადაც და ისტორიულადაც გავხდით მე, ჩემს ურიცხვ ძმებთან და მთელ რუსეთთან ერთად. ეს იყო საერთო ბედი კაცობრიობის „ჰუმანურობისა,“ – ამჟამადაც ცოცხალი ღმერთკაცობის ხიბლი.
თუმცა, გარემომცველი სამყაროსადმი ჩემი პროტესტის სიმართლე მდგომარეობდა იმ თავისუფლების მოყვარეობის სულში, რომელიც ემიჯნებოდა „სულიერ სამყაროში“ გამეფებულ მონურობას (მის საზღვრებს მიღმა კი ჩემი გამოცდილება ჯერ კიდევ ვერ აღწევდა). არ შემეძლო და არ მინდოდა (და არც უნდა მდომოდა) მასთან შერიგება, მისგან გავრბოდი, საკუთარი სულიერი არსების გადასარჩენად და ამ რბოლას მე დღემდე გამართლებულად მივიჩნევ. ამ ყოველივეს თან ერთვოდა ისიც, რომ რელიგიური რწმენის დაკარგვის შემდეგ, ბუნებრივად, თითქოსდა ავტომატურად გავითავისე ინტელიგენციაში გამეფებული რევოლუციური განწყობა, პარტიულობის განუაზრებლად, მაშინდელ „სასულიეროთა“ წრეში გამეფებულ მონარქიზმთან გადაწყვეტილი შეურიგებლობით. ერთი სიტყვეით, ჩემ შემთხვევაში განმეორდა ის, რაც დაემართა ჩემ წინამორბედ სემინარიელებს: ჩერნიშევსკის, დობროლუბოვს და სხვებს. მე ვიქეცი ბნელი, რევოლუციური ნიჰილიზმის მსხვერპლად (თუმცა ის ყოველთვის ერთვოდა ლიტერატურისა და ხელოვნების სიყვარულს – რამაც გადამარჩინა). უნდა დავამატო, რომ სასულიერო სკოლის საერთო ატმოსფერო უძლური იყო ამ ნიჰილიზმის წინააღმდეგ საბრძოლველად. ჩვეულებრივი ყოფიერებისა და საჭიროებების გამოისობით ეს სკოლა სულ უფრო უფრო აუტანელი ხდებოდა ამაყი, დამოუკიდებლად მოაზროვნე და გულწრფელად თავისუფლებისა და სიმართლის მოყვარე ყმაწვილისათვის.
მაშინ სემინარიის ხელმძღვანელობამ გადაწყვიტა ჭკუა ესწავლებინათ სასულიერო აკადემიის სტუდენტისათვის და ჩემთვის ერთადერთი გამოსავალი სემინარიიდან გაქცევაღა იყო, დაუყოვნებლივ და უკანმოუხედავად. სად? რა თქმა უნდა საერო სკოლაში – უნივერსიტეტში. რატომ? „სარგებლის მოსატანად,“ სამსახურებლად კაცობრიობისა, პროგრესისა, სამეცნიერო აზრისა, რომლიც ყოველთვის სწყუროდა ჩემს სულს. ამ გეგმის განხორციელება მარტივი არ ყოფილა ის დიდ მსხვერპლს მოითხოვდა ჩემგან და ჩემი ახლობლებისაგან, პირველ რიგში კი მშობლებისაგან (რაზეც ახალგაზრდული ეგოისტობის გამო არც მიფიქრია).
1888 წელს დავტოვე ორლოვოს სასულიერო სემინარია და ელეცკის გიმნაზიაში ორწლიანი სწავლის შემდეგ, 1890 წელს ჩავირიცხე მოსკოვის უნივერსიტეტის იურიდიულ ფაკულტეტზე. ამ არჩევნაშიც ინტელიგენციური მასური აზროვენბის მსხვერპლად ვიქეცი, წავედი რა საკუთარი მისწრაფებების წინააღმდეგ. მიტაცებდა ლიტერატურა, ფილოსოფია, ფილოლოგია, მე კი მოვხვდი უცხო იურიდიულ ფაკულტეტზე, რათა მეხსნა ხალხი სამეფო ტირანიისაგან, რაღათქმაუნდა იდეურად. ამისათვის საჭირო იყო მიმეძღვნა თავი სოციალურ მეცნიერებებისათვის და როგორც კატორღელი ურიკას, ისე მივეკარი პოლიტიკურ ეკონომიკას. ამ განსაწმედელის გავლისას თავი გავწირე და ამით გამოვისყიდე ცოდვა უძღები შვილისა. უნივერსიტეტში ადრევე განსაზღვრული განზრახვით ჩავაბარე – მიმეძღვნა თავი უცხო მეცნიერებისათვის. ეს გეგმა შევასრულე, მივაღწიე რა იმას, რომ უნივერსიტეტში ამავე კათედრაზე დამტოვეს სამუშაოდ. მახსენდება უკეთილშობილესი პროფესორი ჩუპრინი, ჩემი ბედის მსგავსი ცხოვრებით: ისიც სემინარიდან გამოქცეული სტუდენტი გახლდათ, რომელიც თავის წარსულს დაკარგულ სამოთხედ მიიჩნევდა, მაგრამ მისთვის არ ყოფილა განგებული ინტელიგენციის უდაბნოს გავლა. ცხადად წარმოვიდგენ მის მღელვარებას, რომელსაც იგი განიცდიდა ანაფორაში რომ დავენახე, მაგრამ სამწუხაროდ ამ სკანდალამდე ვერ იცოცხლა.
მაშ ასე, ჩემი გონება მოძრაობდა სოციალურ და რა თქმა უნდა სოციალისტურ მსოფლხედველობათა გზებზე. შესაბამისად, განსაზღვრულივით, გონება ავტომატურად გადადიოდა მისი ერთი სახეობიდან მეორეში, საბოლოოდ კი თითქოს შეჩერდა მარქსიზმზე, რომელიც, როგორც ჩანს, ისე მოიწევდა ჩემკენ, როგორც უნაგირი ძროხისკენ. 1898-1900 წლებში უნივერსიტეტის სწავლულმა ხელმძღვანელობამ გამიშვა გერმანიაში, როგორც სოციალ-დემოკრატიისა და მარქსიზმის ქვეყანაში. მაგრამ აქ მოლოდინის საწინააღმდეგოდ დავიწყე გულის აცრუება, და ჩემმა „მსოფლმხედველობამ“ დაიწყო რღვევა ყველა მიმართულებით. შედეგად, როდესაც დავბრუნდი სამშობლოში, რათა საბოლოოდ დამეკავებინა პოლიტ-ეკონომიკის პროფესორის სასურველი თანამდებობა აღმოვჩნდი სრულიად განსხვავებულ მდგომარეობაში, რომელშიც თავიდან სუსტად, შემდეგ კი სულ უფრო ძლევამოსილად გაისმა რელიგიური რწმენის ხმა. მას შემდეგ დავიწყე კიდეც რწმენის აღსარება ჩემს ნაწერებში დაახლოებით 1901-1902 წლებიდან, გუშინდელ თანამოაზრეთა გასაკვირად. თუმცა არსებითად, მარქსიზმში სულიერი გაველურებისასაც კი, მე ყოველთვის რელიგიურად ვდარდობდი, არასდროს ვყოფილვარ გულგრილი რწმენის მიმართ. თავდაპირველად მწამდა მიწიერი სამოთხისა, მაგრამ თრთოლვით, ხანდახან ცრემლებითაც კი. შემდეგ კი მოყოლებული გარკვეული წუთიდან, როდესაც თავს ნება მივეცი აღსარებისა, სწრაფად, მყისიერად, დარწმუნებით დავბრუნდი სულიერ სამშობლოში შორეული ქვეყნიდან: დაბრუნებული „პიროვნული“ ღმერთის რწმენასთან (უპიროვნო პროგრესის კერპის ნაცვლად), ვირწმუნე ქრისტესი, რომელიც ყრმობისას შევიყვარე და გულით ვატარე, შემდეგ კი „მართლმადიდებლობაც“ ვიპოვე, მშობლიურმა ეკლესიამ შეუჩერებელად და მტკიცედ მიმიზიდა. წლებმა გაიარა, სანამ მამისეულ სახლში დაბრუნების აზრი და სურვილი ჯერ კიდევ უძლურნი იყვნენ და უდიდესი ტანჯვით იქმნა ხორცშესხმული ჩემი დაბრუნება. ის აღესრულა რა თქმა უნდა არ მხოლოდ გულში და ცხოვრებაში, არამედ აზროვნებაშიც, სოციოლოგიდან ღვთისმეტყველი ვხდებოდი (მადლიერებით გავიხსენებ დოსტოევსკისა და სოლოვიოვის სულიერ გავლენას ამ წლებში). ამასთანავე სულში იღვიძებდა სურვილი, რომელიც საიდუმლოდ ყოველთვის მყოფობდა ჩემში – სახლში საბოლოო დაბრუნება, ღვთისმსახურის ხარისხის მიღებით. ამ წლებში მეგობრებთან საუბრისას თავს ვუწოდებდი „საკურთხევლის მოღალატეს.“ არასაკმარისად მეჩვენებოდა „მსოფლმხედველობის“ შეცვლა, ჩემში „ლევიტელის“ სისხლი სულ უფრო ყიოდა, სულს ღვთისმსახურება სწყუროდა, საკურთხევლისაკენ მიილტვოდა (ერთხელ თავადმა ევგენი ტრუბეცკოიმ მითხრა, რომ ხანდახან მას უჩნდება განცდა, თითქოს „ოლარით ვარ დაბადებული“).
ამ გზაზე მრავალი დაბრკოლება იდგა. მათგან პირველი იყო გარშემომყოფთა და ახლობელთა ჩვეულებები და წარმოდგენები. თუ „სასულიეროთა“ წრეში, საიდანაც მე წამოვედი, სამღვდელო ხარისხის მიღება ცხოვრების გარკვეულ მომენტში წარმოადგენს უდაო და გონიერ ნაბიჯს, ინტელიგენციის წრეში, სადაც უღმერთობა ასეთივე გონიერებაა, მოსკოვის უნივერსიტეტის პროფესორის, პოლიტიკური ეკონომიკის დოქტორის მიერ სამღვდელო ხარისხისმიღება წარმოადგენდა სკანდალს, სიგიჟეს, სალოსობას და ყველა შემთხვევაში თვითგამორიცხვას განათლებულთა წრიდან. ამას გადაწყვეტა სჭირდებოდა და დროსაც მოითხოვდა. ამ ყველაფერზე წასვლა შეგნებულად გადავწყვიტე, ყველაფერი იცვლებოდა, სხვა დრო დგებოდა. სხვა შემთხვევაში ვერ წარმომიდგენია როგორ შევძლებდი ჩემს პირად სირთულეებთან გამკლავებას, მაშინ კი ცხადად განვიცდიდი უფლის შეწევნას. 1918 წლის დასაწყისში მოსკოვში მოვიდა ცნობა იალტისა და ყირიმის მთელი სამხრეთი სანაპიროსათვის ბოლშევიკების მიერ ცეცხლის გახსნის შესახებ. იქ ჩემი ოჯახი ცხოვრობდა. რა თქმა უნდა, ამ ამბის შემდეგ მათთან ყოველგვარი კავშირი გაწყდა. მქონდა საფუძველი მეფიქრა რომ მთელი ჩემი ოჯახი დაიღუპა. დავრჩი მარტო, ღვთის სახის პირისპირ და მივხვდი, რომ აღარაფერი მაბრკოლებდა რათა გადამედგა ის ნაბიჯი, რომლის საჭიროებასაც დაახლოებით ათწლეულია განვიცდიდი სულში.
თუმცა, არსებობდა ჩემთვის კიიდევ ერთი დაბრკოლება, ისეთი რომლის გადალახვაც ადამიანურ ძალებს აღემატება. ეს გახლდათ მართლმადიდებლობის კავშირი მონარქიასთან, რომელიც ეკლესიას სახელმწიფოს წინაშე აყენებდა დამამცირებელ და ვნებულ მდგომარეობაში და ყალიბდებოდა ერთგვარ ცეზაროპაპიზმად. ამ ფაქტზე გადაბიჯება არ შემეძლო, არც მსურდა და არც უნდა გადამებიჯებინა. ეს დაბრკოლებაც მოულოდნელად გაქრა 1917 წლის რევოლუციისას: ეკლესია აღმოჩნდა თავისუფალი: სახელწმიფოებრივიდან ის იქცა დევნილად. სრულიად რუსეთის საეკლესიო კრებაზე (რომლის წევრიც თავად ვიყავი) პატრიარქ ტიხონის სახით ეკლესიამ შეიძინა ღირსეული და შეუპოვარი მეთაური, კრება კი იქცა ეკლესიის მართვის კანონიკურ ორგანოდ. ეკლესიასთან ერთად მეც მივიღე მოქმედების თავისუფლება. ასე რომ, არ უნდა დამეკარგა დრო მესარგებლა მისით იმ საშიშ, მქუხარე მოვლენათა წინაშე. გადაწყვეტილება მივიღე და მისი შეცვლა აღარ შეიძლებოდა. მითუმეტეს რომ ერთხელ, გვიან ღამით, თავადმა ევგენი ტრუბეცკოიმ მეგობრულად გამაფრთხილა ტელეფონით, ლათინურ (!) ენაზე, რომ იმ ღამით ჩემს დაკავებას აპირებდნენ. როდესაც მაშინ დასაძინებლად დავწექი, თავი შეუძლოდ ვიგრძენი, სიცხემ ამიწია. დილით ექიმმა აპენდიციტის გართულება დამიდგინა, თუმცაღა სასწრაფო ოპერაცია არ მოუთხოვია. საჭირო იყო სხვაგან დავმალულიყავი, მიუხედავად იმისა, რომ იმ ღამის გაფრთხილება არ ახდა.
როგორღაც გამოჯანმრთელებულმა დავიწყე მოქმედება: პირველ რიგში კითხვით მივმართე ყოვლადუსამღვდელოეს თეოდორე ვოლოკოლამელს, მოსკოვის ეპარქიის დამხმარე ეპისკოპოსებიდან ერთ-ერთს, რომელსაც პირადად ვიცნობიდი, დათანმხდებოდა თუ არა ჩემ ხელდასხმას (მანვე დაასხა ხელი ჩემ მეგობარს, მამა პავლე ფლორენსკის). თანხმობის მიღების შემდეგ გავაცანი ამ საქმის გადაუდებლობა, ზემოთ ნახსენები საშიშროების გამო (ამიტომ თავის პირვანდელ შემოთავაზებაზე – გამეტარებინა გარკვეული დრო დიაკვნობაში, გაეცნო რა ჩემს მდგომარეობას, თავადვე თქვა უარი). შემდეგ კი მივმართე თვით პატრიარქ ტიხონს, რომელიც მოწყალედ და მოუდავებლად დასთანმხდა ჩემს ხელდასხმას (სიცილით მითხრა: „თქვენ სერთუკში უფრო გვჭირდებით ვიდრე ანაფორაში“). მე ვერც კი წარმოვიდგენდი, რომ პატრიარქს თავად სურდა აღესრულებინა ჩემი ხელდასხმა, როდესაც ვთხოვდი ეს საქმე ყოვლადუსამღვდელოესი თეოდორესთვის მიენდო, ამასთანვე მინდოდა გავქცეოდი იმ ხმაურს, რაც ამ ამბავს მოჰყვებოდა. საკუთარი კეთილშობილებით პატრიარქს საწინააღმდეგო არაფერი უთქვამს, მითუმეტეს რომ დროის დაკარგვაც არ მოგვიწევდა, რადგან უახლოეს კვირას (სამების დღეს) ის უნდა წაბრძანებულიყო პეტერბურგში, შესაბამისად ვერ იქნებოდა მოსკოვში. შევთანხმდით, რომ ეს გადაწყვეტილება უკანასკნელ წუთამდე საიდუმლოდ დარჩებოდა. თუმცა, რა თქმა უნდა, ამბავმა მაინც გაჟონა, თვით პატრიარქიც ეუბნებოდა პეტერბურგში თავის ახლო წრეს, რომ დღეს მათ კეთილი სიურპრიზი ელით – ასეთი იყო მისი მოყვარული და მაკურთხეველი სიტყვა. მაშ ასე, საბოლოოდ გადაწყდა ჩემი ხელდასხმა დიაკვნად სამების დღეს (სულთმოფენობას), დანილოვოს მონასტერში ხოლო მღვდლად ორშაბათს, სული წმინდის დღეს – მღვდლად, სასაფლაოს სული წმინდის ტაძარში. რა თქმა უნდა ეს ვადები ჩემი შერჩეული არ ყოფილა, ისინი მაღლიდან იყვნენ ნაკარნახევნი და ამდენად ყოველთვის განვიცდი ამ წმინდა და დიდებულ დღეებს როგორც უფლის ყოვლადმოწყალების ცხად დასტურს.
მაშ ასე, გადაწყვეტილია, მაგრამ ბრწყინვალე დღესასწაულს მაცილებს ვნების შვიდეული – სულიერი მზადების პერიოდი. ჯერ კიდევ არავინ იცოდა ჩემი გადაწყვეტილების შესახებ და მეც მხოლოდ უახლოეს მეგობრებს გავანდე. ეს იყო თითქოს გამომშვიდობება მათთან, სულიერი ქორწილის წინ, მაგრამ ასევე თითქოს დღეობა სიკვდილის წინაც. გულში ვინახავ წმინდა მოგონებებს ამ შეხვედრათა შესახებ: აქ იყო სიხარულის ცრემლებიც, მღელვარებაც, სიყვარულის სიტყვებიც, მეგობრული დარიგებანიც… სახლში მარტო ვცხოვრობდი ყმაწვილ შვილობილთან ერთად, რომელიც ჩემთვის წარმოადგენდა დიდ და სასიხარულო მხარდაჭერას, ამ რთულ დღეებში (ჩვენ გაგვყარა ჩემმა დევნილობამ და არც ვიცი თუ ვნახავ კიდევ მას ამ ცხოვრებაში). ხელდასხმის წინა ვნების შვიდეული ჩემთვის მდგომარეობდა ამ ცხოვრებისათვის სიკვდილის მზადებაში, რომელიც დაიწყო მაშინ, როდესაც გადაწყვეტილება მივიღე. არ ვიცი როგორ, მაგრამ ჩემს ცნობიერებაში აღიბეჭდა ცხადი შეგნება იმისა, რომ ეს სიკვდილი არის ნებაყოფლობითიც და გარდაუვალიც, რომელსაც ვერ გაექცევი, მაგრამ არც უნდა გინდოდეს მისგან გაქცევა. ეს იყო ხანგრძლივი აგონია, ყოველდღიურად განვიცდიდი სხვადასხვა რამეს, იყო ტანჯვაც, რომელსაც ვერ ავღწერ, მაგრამ ერთხელაც არ გამივლია ფიქრად უკან დახევა. ამასთანავე მქონდა შეგრძნება, რომ ისე მივიწევდი წინ, თითქოს იქ დიდი ქვის კედელი ჩიხს მიქმნიდა. ეს ტანჯვა შეიძლება შევადარო ჩემი უკანასკნელი სასიკვდილო ავადმყოფობის ტანჯვას, თუმცა მას თან არ ახლდა ფიზიკური ტკივილი (თუ არ ჩავთვლით ჩემთვის ჩვეულ უძილობას). მაშინ ეს სიკვდილი ჩემთვის წარმოადგენდა აბსოლიტურად აუცილებელს და მნიშვნელოვანს, რომლის აცილება ისევე არ შემეძლო, როგორც ზოგიერთი სულიერი მოცემულობისა. ის ჩემში ღვიოდა და გულს მიფერფლავდა. სულიერი შობის ეს ტკივილი უფლის უდიდესი მოწყალება გახლდათ. რას არ მივცემდი, ოღონდ კიდევ ერთხელ მენახა ჩემი მაშინდელი, რათქმა უნდა ახლა დაღუპული, ჩანაწერები.
ამ სიკვდილის დღეთა მიწურულს, 9 ივნისს, სულთმოფენობის წინადღესასწაულზე გავემგზავრე დანილოვოს მონსატერში, ყოვლადუსამღვდელოეს თეოდორესთან, თან მიმქონდა ბოღჩა საეკლესიო სამოსით (ამავე ბოღჩით უკვე ჩემი სერთუკი წამოვიღე შინ), მონასტერში გავათენე. მოსკოველები ამ მონასტერს იცნობენ სასაფლაოთი, რომელზეც განისვენებს ფერფლი ხომიაკოვისა, გოგოლისა და სხვათა… სულთმოფენობას ხელი დამასხეს დიაკვნად. თუკი შესაძლებელია გამოუთქმელის გამოთქმა, ვიტყვი რომ ეს პირველი, სადიაკვნე კურთხევა გადავიტანე როგორც ყველაზე ცეცხლოვანი. ყველაზე ბრწყინვალე მომენტი რა თქმა უნდა იყო პირველი შესვლა აღსავლის კარში და პირველი მიახლება წმინდა ტრაპეზთან. ეს განმწმედელ, განმანათლებელ, ახალადმშობელ ცეცხლში გავლას ჰგავდა, უცხო ქვეყანაში შესვლას, ზეციურ სამეფოს. აქედან დაიწყო ჩემი ცხოვრების ახალი მდგომარეობა, რომელშიც დღემდე ვიმყოფები. როდესაც ვბრუნდებოდი სახლში, ბოლშევიკურ მოსკოვში ანაფორიანს, რომელსაც ჯერ ვერც შევგუებოდი, არცერთი უხეში სიტყვა, უხეში გამოხედვა არ შემხვედრია. მხოლოდ ერთმა ახალგაზრდა გოგონამ მოსკოვური კილოთი მითხრა: სალამი მამაო! ბუკვალურად განმეორდა იგივე მეორე დღეს, როდესაც სახლში უკვე არა დიაკვანი, არამედ მღვდელი ვბრუნდებოდი. მაშინ ჩემი მზარეული, საოცარი ანუშკა, რომელიც მთელი ამ დროის განმავლობაში მდუმარე თანაგრძნობით უცქერდა მოვლენებს, შემხვდა სიტყვებით: დამლოცე მამაო! და მან პირველმა მიიღო ჩემგან ლოცვა-კურთხევა (მას მოჰყვა ჩვენი სახლის შვეიცარიც).
სული წმინდის დღეს ეპიკოპოს თეოდორეს მსახურება ჰქონდა სასაფლაოს სული წმინდის ტაძარში. დანილოვოს მონასტრიდან ლიტანიობით გავემართეთ ტაძარისაკენ, მე ეპისკოპოსის გვერდით მივდიოდი დიაკვნის სტიქრითა და სანთლით. მანძილი პატარა არ ყოფილა, მაგრამ მშვიდად და უინციდენტოდ გავიარეთ. ხელდასხმაზე მოვიდნენ ჩემი მეგობვრებიც, რომელნიც მოსკოვში იმყოფებოდნენ. გავიხსენებ პირველ რიგში მამა პავლე ფლორენსკის (თავისი ვასიათი), მან ლიტურგიაში მიიღო მონაწილეობა. ასევე მ.ა. ნოვოპსელოვა, პრეისა, ვ.ი.ივანოვი, ნ.ი.ბერდიაევი, პ.ბ. სტურვე, თავადი ევგენი ტრუბეცკოი, გ.ა.რაჩინსკი, ვ.კ.ხორშკო, ა.ს.გლინკო, მ.ო.გერშენზონი, ლ.ი.შესტოვა, ე.ა. ასკოლდოვი და სხვანი. ყველა მათგანი მონაწილეობას ღებულობდა ლიტურგიის შემდგომ ჩვენთვის ტაძრის ხელმძღვანელობის მიერ გამართულ ჩაის სმაში (მაშინ ეს ადვილი არ იყო, როგორც დღეს). მღვლად ხელდასხმის განცდები უფრო მეტად აღუწერელი იყო ვიდრე დიაკვნობისა – უმჯობესია მდუმარება. ეპისკოპოსმა თეოდორემ საკურთხეველში მითხრა სიტყვა, რომელმაც მაშინ აღმაფრთოვანა, თუმცა კი დღეს მისი სრულად გახსენება აღარ შემიძლია. იყო საერთო სიხარული, თვით მე კი განვიცდიდი მშვიდ ლხენას, მარადიულობის შეგრძნებას. სიკვდილის დღეები ისე მიიწურა, როგორც ვნების შვიდეული აღდგომის ბრწყინვალებაში. ის რასაც მაშინ ვგრძნობდი, იყო კიდეც აღდგომის სიხარული.
ჩემი პირველი ლიტურგია შევასრულე ღვთისმშობლის ყოველთა მწუხარეთა ნუგეშის ხატის ტაძარში, ზუბოვოს ბულვარზე (იქვე ვცხოვრობდი) მამა პავლე ფლორენსკის ხელმძღვანელობითა და თანადგომით, რომელიც ჩემს დასახმარებლად გაჩერდა მოსკოვში რამდენიმე დღით. მიწერილი ვიყავი ობიდენოს ჩიხის წმ. ილიას ტაძარზე, მაცხოვრის ტაძრის ახლოს, სადაც მოვასწარი კიდეც რამდენიმე ლიტურგიის აღსრულება მოსკოვიდან გამგზავრებამდე.
წინ მელოდა ოჯახთან შეხვედრა, რომლის შესახებაც უკვე მივიღე ცნობები. ამიტომ ხელდასხმიდან ორი კვირის შემდეგ, პატრიარქის კურთხევით გავემგზავრე ყირიმში, ერთ თვით, რომლის გასვლის შემდეგაც უნდა დავბრუნებოდი ჩემს ძველ საპროფესორო და ახალ, სამღვდელო მსახურებას.
თუმცა ჩემთვის საერთოდაც არ ყოფილა განგებული მოსკოვში დაბრუნება. თავდაპირველად მომიწია კურსკის გერმანული საოკუპაციო ხაზის გადაკვეთა უპასპორტოდ, მაგრამ ღვთის წყალობით მშვიდობიანად. შევხვდი ბედნიერად ჩემ ოჯახს და დავყავი მათთან განწესებული ერთი თვე. შემდეგ ვეცადე მოსკოვში კიევიდან დაბრუნებას, მაგრამ აქედან მთელი თვის მცდელობის შემდეგაც კი არაფერი გამოვიდა. სიტუაცია იცვლებოდა. იძულებული გავხდი ყირიმში დავბრუნებულიყავი და იქ დავრჩი 1923 წლის დსაწყისამდე, როდესაც აქედანაც სამუდამოდ გამასახლეს საზღვარგარეთ. პროფესორთა რიცხვიდან კი ორგზის ამომრიცხეს: ერთხელ ხელდასხმისათვის მოსკოვში, მეორედ კი სიმფეროპოლში – ბოლშევიკების შესვლის შემდეგ. მადლობა უფალს ყველაფრისათვის.
24-25.5.1942 (წიგნიდან Автобиографические заметки).
თარგმნა მღვდელმონაზონმა ლეონიდე ებრალიძემ
