ავტორი – თეიმურაზ ბუაძე
აღდგომის ღამეს ეკლესიაში წმინდა იოანე ოქროპირის უაღრესად შთამბეჭდავი, გამარჯვების სიხარულით აღბეჭდილი ჰომილია იკითხება, რომელშიც ნათქვამია, რომ „ჯოჯოხეთი დასაცინი გახდა”, რადგან მოტყუვდა: კაც იესოში ღმერთი ვერ დაინახა; სურდა ადამიანის მიღება, მაგრამ ქრისტეს ღვთაება ვერ დაიტია და განქარდა.
იგივე აზრს იმეორებს დიდი კაპადოკიელი მამა, წმინდა გრიგოლ ნოსელი. მისი თქმითაც, სატანა „ანკესს წამოეგო”, როცა კაცთან ერთად ღმერთის გადაყლაპვა მოინდომა, რამაც მისი ძალაუფლების დამხობა გამოიწვია, რადგან მას ღმერთის დატყვევება არ შეეძლო. წმინდა გრიგოლი ასწავლის, რომ სატანის ამ შეცდენით ადამიანების გამოსყიდვა მოხდა.
ქრისტიანული ტრადიცია იესო ქრისტეს „მაცხოვრის“ გარდა „მხსნელსა“ და „გამომსყიდველს“ უწოდებს. იესო ქრისტე მაცხოვარია, რადგან თავისი აღდგომით მარადიული ცხოვრება მოგვანიჭა; მხსნელია, რადგან ჯოჯოხეთში ჩავიდა და მისგან ძველი აღთქმის მართლები და მომავალი კაცობრიობა გამოიხსნა; გამომსყიდველია, რადგან საკუთარი ჯვარცმით ჩვენი დაცემის საფასური (lytrosis) გადაიხადა და სატანის ტყვეობისაგან გამოგვისყიდა.
ბუნებრივია, რომ ადრიდანვე გაჩნდა კითხვა, თუ ვის გადაუხადა იესო ქრისტემ კაცობრიობის გამოსასყიდი? ალბათ, არაერთს გაუჩნდება მოსაზრება, რომ ის სატანას უნდა მიეღო, რადგან ადამიანები მისი სულიერი ტყვეობის ქვეშ იმყოფებოდნენ. წმინდა გრიგოლ ღვთისმეტყველი კატეგორიულად უარყოფს ასეთ აზრს, ის ამბობს: ამ შემთხვევაში გამოვიდოდა, რომ სატანამ არა მხოლოდ გამოსასყიდი მიიღო ღვთისაგან, არამედ თავად ღმერთიც. ეს კი არა მარტო შეუფერებელია ღვთისათვის, არამედ შეუძლებელიც.
1157 წლის კონსტანტინეპოლის საეკლესიო კრება გვასწავლის, რომ იესო ქრისტეს მსხვერპლი მხოლოდ ღმერთს, ანუ ყოვლადწმინდა სამებას ეკუთვნის. ეს ნიშნავს, რომ იესო ქრისტემ, როგორც ღმერთმა, მამასა და სულიწმინდასთან ერთად, თავად მიიღო ეს მსხვერპლი იესო ქრისტე კაცისაგან. ზუსტად ამ ჭეშმარიტებას გამოხატავს წმინდა იოანე ოქროპირის ლიტურგიის ეს სიტყვები: „შენი შენთაგან შენდა შემწირველი…” აქ გაცხადებულია, რომ იესო ქრისტე ერთდროულად არის მსხვერპლი, მსხვერპლის შემწირველი და მსხვერპლის მიმღები.
ამ საკითხთან დაკავშირებით XI საუკუნეში დასავლეთში ჩამოყალიბდა სხვაგვარი სწავლება, რომელიც სატისფაქციის (satisfaction, ქართ. დაკმაყოფილება) სახელითაა ცნობილი. ამ სწავლების ავტორი გამოჩენილი დასავლელი მღვდელმთავარი, ღვთისმეტყველი და ფილოსოფოსი ანსელმ კენტერბერიელია. ის ამტკიცებს, რომ იესო ქრისტემ გამოსასყიდი მამას მიართვა; უფრო კონკრეტულად კი ამბობს, რომ ჯვარცმა მამა ღმერთის შეურაცხყოფილი ღირსების დასაკმაყოფილებლად იყო საჭირო. ანსელმ კენტერბერიელის მიხედვით, ადამის და, ზოგადად, ყოველი ადამიანის მიერ ჩადენილი ცოდვა შემოქმედის მიერ დაწესებული კანონის დარღვევაა და, აქედან გამომდინარე, ღმერთის შეურაცხყოფა; ვინაიდან ღმერთი უსასრულო არსებაა, ეს შეურაცხყოფაც უსასრულო მასშტაბს იღებს; ადამიანს კი – როგორც სასრულ არსებას – ამ უსასრულო ვალის გადახდა (ანუ შეურაცხყოფილი მამა ღმერთის დაკმაყოფილება) არ შეუძლია. ამიტომაც გახდა აუცილებელი ადამიანთა გამოსახსნელად ღმერთის განკაცება: იესო ქრისტემ, როგორც ადამიანმა, ეს ვალი გადაიხადა; ხოლო როგორც ღმერთმა, ამ ადამიანურ ქმედებას უსასრულო განზომილება შესძინა, რამაც შესაძლებელი გახადა მამა ღმერთის დაკმაყოფილება – ამბობს დასავლელი მღვდელმთავარი.
მართლმადიდებელი ქრისტიანისთვის უჩვეულოა ადამიანური ცოდვის წმინდად იურიდიული ასპექტით დანახვა. განსაკუთრებით უცნაურია იმის მოსმენა, თითქოსდა, ადამიანს ღმერთის შეურაცხყოფის ძალა შესწევს, ხოლო სამყაროს შემოქმედი საკუთარი ღირსების დაცვას მოითხოვს, რაც მხოლოდ მისი უცოდველი, მხოლოდშობილი ძის ჯვარცმითაა შესაძლებელი. რაც უნდა გასაკვირად მოგვეჩვენოს, იესო ქრისტეს მსხვერპლზე მსჯელობისას ანსელმ კენტერბერიელი ადამიანებისადმი სიყვარულის მაგივრად ღმერთის შეურაცხყოფილი ღირსების დაკმაყოფილებაზე საუბრობს.
სატისფაქციის თეორიის წარმოშობა ჩვენთვის უფრო გასაგები გახდება, თუ დასავლეთში ცოდვის გაგების სპეციფიკას გავითვალისწინებთ და მას აღმოსავლეთის ეკლესიის შეხედულებას შევუდარებთ.
მართლმადიდებლური, თვით ნეტარ ავგუსტინესეული სწავლებით, ცოდვა, უპირველეს ყოვლისა, ავადმყოფობაა. ქრისტიანული მოძღვრების, კერძოდ, წმინდა მაქსიმე აღმსარებელისა და ნეტარი ავგუსტინეს თანახმად, პირველქმნილ ადამიანში თავიდანვე ჩადებული იყო ღვთისკენ ორიენტირებული ნება. ადამიანი უმაღლეს ბედნიერებას ღვთაებრივი ნათლის ჭვრეტაში პოულობს და ამიტომაც, ისე ესწრაფვის მას, როგორც თვალი სინათლეს ან ჩიტი ფრენას. თუ თვალი სინათლეს გაურბის ან ჩიტს ფრენა არ უნდა, ეს მათი ავადმყოფობის ნიშანია. ასეთი რამ მოუვიდა ადამს: მისი ნება, რომელიც მანამდე ღმერთისკენ იყო მიმართული, ცოდვის დაცემის შემდეგ ამქვეყნიური მიზნებისკენ მიბრუნდა. ყოველი ცოდვა ვნებებით დაავადებული ადამიანური ნების, ანუ დაცემული ბუნების შედეგია, ესაა ადამიანური ბუნების ხრწნილების, მისი დაავადების გამოხატულება. წმინდა პეტრე დამასკელის შთამბეჭდავი შედარებით, ცოდვილი ადამიანი იმ ძაღლს ჰგავს, რომელიც ხერხის პირს ლოკავს. მას ამ დროს ენა ეჭრება, მაგრამ საკუთარი სისხლის გემოთი ისეა მთვრალი, რომ ამას არაფრად აგდებს.
კათოლიკური სწავლებით, რომელიც განსაკუთრებული სიცხადით თომა აკვინელთან იჩენს თავს, ადამმა ცოდვით დაცემისას არა ადამიანური, არამედ ზებუნებრივი სიმართლე დაკარგა. აქედან გამომდინარე, ცოდვა გაგებულია როგორც დანაშაული და, შესაბამისად, პასუხისმგებლობას, ანუ პასუხგებას მოითხოვს. სწორედ ამ პასუხგების პრინციპზეა აგებული კათოლიკური სწავლება განსაწმენდელისა და წმინდანთა ზეჭარბი დამსახურების შესახებ. კათოლიკური ეკლესიის მიხედვით, ყოველ ცოდვას გარკვეული ეპიტიმია, ანუ გამოსასყიდი შეესაბამება. თუ მონანული ადამიანი ამ ეპიტიმიების აღსრულებას ვერ მოასწრებს, ის განსაწმენდელში ხვდება, რომელიც ჯოჯოხეთსა და სამოთხეს შორისაა მოთავსებული. განსაწმენდელში მოხვედრილი სულები, გარკვეული დროის, ანუ გარკვეული ტანჯვის გადატანის შემდეგ ხვდებიან სამოთხეში. სულებისთვის ამ ტანჯვის შემოკლება შესაძლებელია, თუ ცოცხალთაგან ვინმე შეეწევა ვალის გადახდაში: ილოცებს, იმარხულებს ან გამოიყენებს წმინდანთა ზეჭარბ დამსახურებას, რომელიც ადრე ინდულგენციების საშუალებით შეიძინებოდა.
ზოგიერთი ძველი საეკლესიო ავტორი საერთოდ გაურბის „გამოსყიდვაზე” სიტყვასიტყვითი მნიშვნელობით საუბარს. მათთვის ჯვარცმა, უპირველეს ყოვლისა, ადამიანის ღმერთთან შერიგების, ღვთის სიყვარულის გამოხატულებაა. ამას ამბობს წმინდა იოანე ღვთისმეტყველი: „ესრეთ შეუყუარა ღმერთმან სოფელი ესე, ვითარმედ ძეცა თვისი მხოლოდ-შობილი მოსცა მას, რათა ყოველსა, რომელსა რწმენეს იგი, არა წარწყმდეს, არამედ აქუნდეს ცხორება საუკუნო” (იოანე 3, 16).
ქრისტეს განკაცება, ჯვარცმა და აღდგომა, გარკვეული აზრით, უფრო მნიშვნელოვანია ადამიანისთვის, ვიდრე თვით მისი (ადამიანის) შექმნა. ქრისტეს აღდგომის შემდეგ ადამიანი უფრო ახლოს მივიდა ღმერთთან, ვიდრე ადამი იყო სამოთხეში, ცოდვით დაცემამდე; ცათა სასუფეველი, რომელიც საყოველთაო აღდგომის შემდეგ ელოდება ადამიანს, გაცილებით მაღლა დგას, ვიდრე პირველქმნილი სამოთხე. მართლაც, პავლე მოციქულს, რომელიც „მესამე ცამდე” იყო ატაცებული, ესმა სიტყვები, რომლებიც მანამდე არავის სმენია, მათ შორის, არც ადამს, რომელიც თავის დროზე პირველქმნილ სამოთხეში ცხოვრობდა.
იესო ქრისტემ აღდგომის შემდეგ ახალი, უხრწნელი, სულიერი სხეული შეიმოსა. ამ თვალსაზრისით, ქრისტე ერთადერთი განახლებული, სრულყოფილი ადამიანია. თვით ცათა სასუფეველში მყოფი წმინდანებიც კი არ არიან სრულყოფილი ადამიანები, რადგან მათი სულები ახალი სხეულის მოლოდინშია. ამ ღვთაებრივი ძალით, ღვთაებრივი ენერგიით გაჟღენთილ ქრისტესმიერ სხეულს შეიძენს ყოველი მართალი ადამიანი ქრისტეს მეორედ მოსვლისა და საყოველთაო აღდგომის შემდეგ, როცა შეიქმნება ახალი მიწა და ახალი ცა;
სახარებებში იესო ქრისტეს აღდგომამდე მკვდრეთით აღდგინების რამდენიმე ისტორიაა მოთხრობილი; კერძოდ, სინაგოგის მთავრის ქალიშვილის, ქვრივის ვაჟისა და ლაზარეს მკვდრეთით აღდგინების ამბები. მაშინ იესო ქრისტემ პირვანდელ სხეულებში დააბრუნა ამ ადამიანთა სულები და ისინი გარკვეული დროის შემდეგ ხელმეორედ დაექვემდებარენ სიკვდილს. ხოლო ახალი, სულიერი სხეულის მიღების შემდეგ სიკვდილი აღარავის შეეხება.
ქრისტეს მკვდრეთით აღდგომით ყველა ადამიანში იძლია სიკვდილი, რადგან უფალმა განკაცებისას სრული ადამიანური ბუნება შეიძინა, მაგრამ ადამიანური პიროვნება არ მიუღია. იესო ქრისტეს პიროვნება იგივეა, რაც ყოვლადწმინდა სამების მეორე ჰიპოსტასის – ლოგოსის პიროვნება. წმინდა მამათა აზრით, სწორედ ამიტომ აქვს მის აღდგომას უნივერსალური ბუნება. უფალს რომ კერძო ადამიანური პიროვნება შეეძინა, მკვდრეთით აღდგომით მხოლოდ მასში, ანუ კერძო კაცში დაამარცხებდა სიკვდილს.
ხატზე ქრისტეს აღდგომა ჯერ კიდევ დაუსრულებელ პროცესადაა გამოხატული: გამოსახავენ ჯოჯოხეთიდან ამომავალ ქრისტეს, რომელსაც ადამისა და ევასათვის ხელი აქვს ჩაჭიდებული და ჯერ კიდევ არ მიუყვანია ისინი საბოლოო მიზნამდე. ვიდრე მართალთა სულები ახალი სხეულის მიღების მოლოდინში არიან, ადამიანის გამოხსნის პროცესი ჯერ კიდევ არ დასრულებულა. ადამიანის საბოლოო მიზანი მისი განღმრთობაა.
ღმერთი ადამიანისაგან მხოლოდ სიმართლესა და უცოდველობას არ მოითხოვს; ადამიანის დანიშნულება ღმერთთან სრულყოფილ სიყვარულზე გამავალი ერთობაა. ღმერთთან ერთობის გამოცდილება ზოგიერთ გამორჩეულ წმინდანს წუთისოფელშივე ეძლევა. ზოგჯერ ისინი ჩვეულებრივი ადამიანისთვის მიუწვდომელი ენით საუბრობენ შეუქმნელ ღვთაებრივ ნათელში ღვთის მჭვრეტელობაზე. ამ ნათელზე ბევრი დიდი წმინდა მამა საუბრობს, განსაკუთრებით, წმინდა სვიმეონ ახალი ღვთისმეტყველი და წმინდა გრიგოლ პალამა. წმინდა გრიგოლ პალამა მარადიულ ღვთაებრივ ნათელს „თაბორის ნათელს“ და „ღვთაებრივ ენერგიასაც“ უწოდებს. წმინდანის აზრით, სწორედ ეს ნათელი იხილეს მოციქულებმა თაბორის მთაზე, ქრისტეს ფერისცვალებისას. ადამიანს მხოლოდ ღვთის ენერგიასთან (და არა ღვთის არსთან) შეუძლია თანაზიარობა. ამიტომაც ამბობს წმინდა სვიმეონ ახალი ღვთისმეტყველი, რომ ზოგიერთი წმინდანი ამ სოფელშივე ჭვრეტს ყოვლადწმინდა სამების სამგვამოვან ბრწყინვალებას თაბორის ნათელში, მომავალში კი ყველა მართალი ადამიანი იხილავს მას.
