ვაგრძელებთ პარიზის წმ. სერგის სახელობის თეოლოგიური ინსტიტუტის ერთ-ერთი თვალსაჩინო წარმომადგენლის – პროტოპრესვიტერ ნიკოლოზ აფანასიევის ნაშრომების გამოქვეყნებას. ამჯერად გთავაზობთ მის მოხსენებას ეკლესიისა და ისტორიის პრობლემატიკაზე, რომელიც წარმოდგენილი იყო მართლმადიდებლური კულტურის საკითხებისადმი მიძღვნილ რუსული პედაგოგიური კაბინეტის სხდომაზე. მოხსენებას თან ახლავს სხდომის მონაწილეთა კომენტარები და პროტ. ნ. აფანასიევის პასუხი.
ნაშრომი ექსკლუზიურად ბლოგისთვის რუსულიდან თარგმნა და შენიშვნები დაურთო დიაკვან ირაკლი წაქაძემ
ეს საკმაოდ რთული პრობლემაა, მაგრამ ის მნიშვნელოვანია კულტურის ირგვლივ არსებულ ყველა ჩვენს შეკითხვაზე პასუხის გასაცემად. დავიწყებ უეჭველი არგუმენტიდან. ქრისტიანული ცნობიერებისათვის ეჭვგარეშეა ისტორიული პროცესის რეალობა. ქრისტიანობა ისტორიულია. მხსენლის პირველი მოსვლა ისტორიულად მოხდა. მაგრამ ადრეული ქრისტიანობის მსოფლმხედველობა თავდაპირველად ესქატოლოგიური იყო. პირველი ქრისტიანები მხსენლის მეორედ მოსვლის მოლოდინით ცხოვრობდნენ. ესქატოლიგია თითქოსდა ანადგურებს ისტორიას. მხოლოდ მოგვიანებით ქრისტიანულ მსოფლმხედველობაში ესქატოლოგია ჩანაცვლებულ იქნა ისტორიით. რამდენადაც მცირერიცხოვანი არ უნდა იყოს პირველ-ქრისტიანული წყაროები, ჩვენთვის ზუსტად ცნობილია, რომ იმ დროის ქრისტიანენი ცხოვრობდნენ იმ მოლოდინითა და იმედით, რომ მხსნელი მალე მოვიდოდა. ერმიც კი წერდა სინანულის გზებზე, ვინაიდან ქრისტე უკვე კარებთან იყო. მეორე მოსვლა უკვე ისტორიის გარეთ იქნება.
თუმცა პირველ ქრისტიანებთანაც შეგვიძლია შევნიშნოთ, რომ ესქატოლოგიური იმედები არ გამორიცხავდა ისტორიის შეგრძნებას. პირველი ქრისტიანებისათვის ისტორია წარმოადგენდა რაღაც რეალურს. დევნის პერიოდში ესქატოლოგიური განცდა არანაკლები იყო, მაგრამ ამავე დროს ჩვენ ვხედავთ ქრისტიანთა იურიდიული მდგომარეობის შეცვლისათვის დიდ ბრძოლას. შემდეგ ეკლესია იწყებს გრანდიოზულ მცდელობას დედამიწაზე საღმრთო ეკლესიის შენებისა. რამდენადაც უდავოა ისტორიული პროცესის რეალობა, იმდენად საკამათოა ეკლესიის მონაწილეობა ამ პროცესში. ეკლესიური შეგნება ან მთლიანად იხრებოდა ისტორიაში ეკლესიის მონაწილეობაზე უარყოფისაკენ, ანდა პირიქით – ხელში იღებდა მთელ ისტორიულ პროცესს.
ეკლესიის ისტორიის მიღმა ყოფნა საკმოდ ძლიერადაა გამოხატული აღმოსავლეთ ეკლესიაში, ეს ახლაც ძლიერია მართლმადიდებლურ შეხედულებაში. გენეტიკურად ეკლესიური არაისტორიულობა (ანუ ეკლესიის ისტორიის გარეთ დგომა – მთარგმნ.) ბერ-მონაზვნობასთანაა კავშირში. ბერ-მონაზვნობა ეკლესიური ცხოვრების საკმაოდ შესამჩნევი ფაქტორი იყო, რამაც ყველაფერზე დატოვა თავისი კვალი. ბერმა უნდა დატოვოს ეს სოფელი, რომ გადაირჩინოს თავი ამა სოფლისაგან, რომლის გადარჩენაც შეუძლებელია. უნდა გახდე ამ სოფლის არა თანამონაწილე. წმინდა ანტონი ბერად აღკვეცას ბუნებრივ სიკვდილს უტოლებდა. სოფლიდან წასვლა, ისტორიიდან გასვლაა. აქედან იბადება ისტორიის უარყოფა. რაც არ უნდა ხდებოდეს ამქვეყნად, – ყველაფერი ბოროტების გამოვლინებაა, რასაც სამყარო დაღუპვისაკენ მიყავს. ამ სამყაროში მონაწილეობის მიღება უსარგებლო და სახიფათოა. სახიფათოა იმიტომ, რომ სამყაროს გადარჩენისას, რაც შეუძლებელია, ადვილია თავის დაღუპვა. სამყაროს მიმართ ასეთი დამოკიდებულებამ ადვილად შეაღწია ეკლესიაში და ეკლესიურ საზოგადოებაში. განსაკუთრებით კი ასეთი დამოკიდებულება საკმაოდ ნათლად გამომჟღავნდა ეკლესიურ საზოგადოებაში მაშინ, როდესაც ეკლესიამ გაიაზრა ისტორიულ პროცესზე ზემოქმედების თავისი პირველი მარცხები. იმის შეგრძნება, რომ უძლურია დაეუფლოს ცხოვრებას, განსაკუთრებით მტკივნეულია ჩვენს დროში. თუ შევადარეთ ერთმანეთს ქრისტიანულ ერთა ისტორიას და სახარებისეულ იდეალებს, მივალთ იმ აზრამდე, რომ ახლა, თავისი 2000 წლის ისტორიის შემდგომ ქრისტიანული საზოგადოება ღვთის სასუფევლისაგან ისევეა დაშორებული როგორც ეს იყო მაშინ, როდესაც რომის ქალაქებში პირველად გაიჟღერა წმინდა მოციქულების ქადაგებებმა. და თუ მაშინ ეს იყო გამოცხადება, გადარჩენის ახალი ჭეშმარიტება, რომელიც ადამიანთა გულებსა და წარმოსახვას იპყრობდა, დღეს ეს ყველაფერი უკვე ძველია, თითქოსდა ჭეშმარიტების მარილი დაკარგულია, დაკარგულია სახელმწიფო საზოგადოებრივ ცხოვრებაზე გავლენა. სიცოცხლის წინაშე უძლურების ეს მტკივნეული განცდა განსაკუთრებით ნათლად მჟღავნდება მაშინ, როდესაც გახსენდება, რომ იყო დრო, როდესაც ეკლესიას ხელთ ეპყრა მსოფლიოს ისტორიული ბედ-იღბალი. თანამედროვე მსოფლმხედველობისათვის უფრო ბუნებრივად და უფრო მართებულად გამოიყურება ისტორიიდან გამოსვლა და ისტორიული პროცესის თავის ბედ-იღბალზე მინდობა (ბარტიანობა [1]).
ისტორიიდან გამოსვლის მცდელობაში მდგომარეობს რაღაც ნაწილობირივი სიმართლე, თუმცა ისტორიიდან გამოსვლა და ამით მისი პრობლემის ამოხსნა სისუსტედ გვევლინება. ქრისტიანობა მოცემულია ამა სოფლისთვისა და ცხოვრებისათვის. ისტორიიდან გასვლის ასეთი მცდელობა ყოველთვის არსებობდა ქრისტიანობაში, გავიხსენოთ ერმის ხილვა. დოგმატები უძრავი და უცვლელია, ისევე როგორც ეკლესიის კანონიკური მოწყობა. ეს ის საგანძური და სიწმინდეა, რომელიც ეკლესიას მოაქვს სამყაროში ქრისტეს მეორედ მოსვლამდე. ქრისტიანისათვის ერთი გზა არსებობს: ამ სოფლიდან ეკლესიაში, და არა პირიქით. მაგრამ ქრისტიანობაში ისტორიის შესახებ სხვა პასუხსაც ვპოულობთ – აქ ეკლესია განიხილება როგორც ისტორიული ფაქტორი და ისტორიული ძალა ანდა ერთ-ერთი მთავარი ისტორიული ძალა, სხვა ძალებთან ერთად. ამან თავისი გამოვლენა ნახა თეოკრატიაში. ისტორიულად სწორედ მაშინ, როდესაც ეკლესია გამოცხადდა თავისუფლად, იწყება მშენებლობა თეოკრატიული სამეფოსი და იმისა, რასაც ჩვენ კეისარ-პაპისტობას ვუწოდებთ. მისი განსხვავება პაპიზმისაგან იმაში მდგომარეობს, რომ პირველ შემთხვევაში სულიერი და სახელმწიფო მახვილი ერთის ხელშია, ხოლო მეორე შემთხვევაში სულიერი მახვილი ეკუთვნის პაპს, ხოლო სახელმწიფო – კეისარს. თეოკრატიაში ისტორიული პროცესი ხორციელდება ეკლესიის მიერ, ან სულ ცოტა ეკლესიის გადაწყვეტილებით. კულტურული ცხოვრების ნებისმიერი გამოვლენა ეკლესიის ხელმძღვანელობისა და კონტროლის ქვეშ ექცევა, იქმნება ქრისტიანული კულტურა, ვინაიდან სხვა სახის კულტურას თეოკრატიულ საზოგადოებაში არსებობა არ შეუძლია. სხვა კულტურის არსებობა შესაძლებელი რომც ყოფილიყო, მაშინ ეს იმის მაჩვენებელი იქნებოდა, რომ ცხოვრებაში შემორჩა ისეთი ფენები, რომლებზეც ეკლესიის ძალა ჯერ არ გავრცელებულა. თეოკრატიულ საზოგადოებაში ეკლესია არის ეკლესია-სახელმწიფო. თეოკრატიული წყობის რეზულტატები საკმაოდ ცნობილია. ღვთის სასუფეველი დედამიწაზე შეუძლებელი და განუხორციელებელი აღმოჩნდა. ღვთის სამეფო დედამიწაზე ჯერ არასდროს არ არსებულა. თეოკრატიულ ეპოქაში ეკლესიას უხდებოდა ”Ad majorem Dei Gloriam” (“ღვთის უმეტესი დიდებისათვის” (ლათ.) — მთარგმნ.) დედამიწაზე ეკლესიის ძალაუფლება გაევრცელებინა წარმართული მეთოდებით – ცეცხლითა და წამებით.
ბიზანტიის გვირგვინი ხშირად იდგმებოდა იმ თეოკრატების თავზე, რომლებიც სამეფო ტახტისაკენ სწრაფვისას ყველაზე დიდი რაოდენობით ღვრიდნენ სისხლს. ეს არამარტო ღვთის არამედ ადამიანის სახელის შეურაცხყოფაც იყო. ეკლესია, ბოლოს და ბოლოს, იძულებული გახდა რომ ცეცხლით სიკვდილის დასჯა გამოეყენებინა, რათა ადამიანის სხეულის დაღუპვით გადაერჩინა მისი – ერეტიკოსის – სული. ამსოფლიური დიდების ცდუნება, რომელიც ქრისტემ უდაბნოში უკუაგდო, ეკლესიის მიერ მიღებული იყო რათა ებატონა ამა სოფელში. და თეოკრატია თუნდაც წარმატებული რომ ყოფილიყო, ანუ მთელ კაცობრიობისთვის კეთილდღეობა მოეტანა, ის მაინც დარჩებოდა უდიდეს ცდუნებად. პირადად მე მიმაჩნია, რომ არაფერი ისე არ უნდა ვუარყოთ, როგორც სწორედ რომ ქრისტიანული თეოკრატიის იდეა. თეოკრატიის მოსპობა იყო უდიდესი მარცხი დიდი და მცდარი იდეისა. თუმცა თეოკრატული იდეა აგრძელებდა და აგრძელებს არსებობას მაგალითად კათოლიციზმში, კალვინიზმში და თუნდაც მართლმადიდებლობაში. ბევრი მართლმადიდებელი ეკლესიას თავს ახვევს ისტორიული ქმედების მოვალეობას, ისტორიულ პროცესზე პასუხისმგებლობას.
ყველაზე მეტად ეკლესიას ბრალს სდებენ ისტორიისაგან გარეთ დგომაში, თანამედროვეობის საჭიროებებეზე არასაკმარის გამოძახილში. მაგალითად, ჩვენს დროში, ეკლესიისაგან მოითხოვენ სოციალური პრობლემების ამოხსნას.
ისტორიულ პროცესში ეკლესიის მონაწილეობის მეორე მარცხს ადგილი ჰქონდა მაშინ, როდესაც ეკლესია სახელმწიფოს ტყვეობაში აღმოჩნდა. ასეთი მრავალმხრივი მარცხი არაა შემთხვევითი. ისტორიულ პროცესში ეკლესიას მონაწილეობის მიღება შეუძლია მხოლოდ მაშინ, როდესაც ის წარმოადგენს იურიდიულ ინსტიტუტს. ისტორიულ პროცესში ეკლესიის ასეთი მონაწილეობა ეკლესიას სწორედ რომ იურიდიულ ინსტიტუტად გარდაქმნის. ხოლო ეკლესია, როგორც იურიდიული ინსტიტუტი, სხვა იურიდიულ ინსტიტუტებზე უსაზღვროდ სუსტია და სხვა, უფრო ძლიერი, ძალების მიერ იჭყლიტება. როგორც ქარიზმატული სხეული ეკლესია არ შეიძლება გაუთანაბრდეს ნებისმიერ სხვა ინსტიტუტს. როგორც ქარიზმატული სხეული მას არ შეუძლია ისტორიულ პროცესში მონაწილეობის მიღება. მასში ყველაფერი უფლის ნებითაა, ხოლო ისტორია და ემპირიზმი მადლს მოკლებულია, მათ არ გააჩნიათ ქარიზმა. ეს თეოკრატიული იდეისაგან განდგომა, ეკლესიური ისტორიზმის უარყოფა არ ნიშნავს ეკლესიის ისტორიიდან გასვლას. (მებრძოლი) ეკლესია თავადვე ვითარდება ისტორიაში, და ეს წარმოადგენს ეკლესიის განცხადებას ისტორიაში, და არა მისი რიცხობრივი ზრდა. ეკლესია მუდმივად ცვლის თავისი არსებობის ისტორიულ ფორმებს, და ეს ფორმები დოგმატურ სწავლებისა და მოცემული მომენტის ისტორიული პირობების მიმართ მუდმივ თანაფარდობაშია. ეკლესია ისტორიულ პროცესს პასიურად კი არ მისდევს, არამედ შიგნიდან ავლენს დოგმატურ სწავლებას, წინააღმდეგ შემთხვევაში მას არქაიზმის საფრთხე შეექმნება. ხოლო ეკლესიური არქაიზმი არ ნიშნავს ისტორიიდან გასვლას, ბერმონაზვნობის შეცდომა ეკლესიის ისტორიიდან გაყვანაში მდგომარეობდა. ისტორიიდან, ისევე როგორც ცხოვრებიდან, გასვლა შეუძლებელია, შესაძლებელია მხოლოდ ეკლესიური ცხოვრების ამა თუ იმ დროებითი ფორმისაგან გასვლა.
ეკლესია იმყოფება ამა სოფლის ისტორიაში, მაგრამ ის მხოლოდ იმყოფება და არ მონაწილეობს მასში. ბერმონაზვნული იდეოლოგიის დამსახურება იმაში მდგომარეობდა, რომ მასში თავი იჩინა ეკლესიის იმდროინდელი სეკულარიზაციისადმი პროტესტმა. ეს იყო და ეს. ეკლესია არასდროს ყოფილა ისტორიისადმი გულგრილი. ის დაკავშირებულია სამყაროსთან და გააჩნია შემოქმედებითი ამოცანები. სამყაროს ფერისცვალება ემპირიული კავშირების ფერისცვალების გზით – აი ეკლესიის ამოცანა სამყაროში. ეკლესია სამყაროში და ისტორიაში გვევლინება როგორც ისტორიის არსი. ისტორია ეკლესიის, როგორც არსის, გარეშე ჰგავს მოგზაურს, რომელმაც არ იცის თუ საით მიდის. ეკლესია სამყაროს სინდისია, ის სწორედ ის ბოლო სიწმინდეა, რომლითაც განისჯება სოფელი. ეკლესია მუდამ ტანჯულია – რამეთუ სამყარო არ ღებულობს სინდისს. ეკლესია არაა უმოქმედო, და დროის ყოველ მონაკვეთში ხმითაც და საქმითაც სიმართლე და სამართლიანობა უნდა დაიცვას. თვით ის ფაქტორი, რომ ეკლესია ამა სოფელშია – სიცოცხლეზე უფრო მეტ და კარგ გავლენას ახდენს, ვიდრე თეოკრატიის ნებისმიერი მცდელობა. ამიტომაც ეკლესიის ამ სოფლიდან გაყვანის შემთხვევაში ისტორიული პროცესი აზრს და სულიერებას მოკლებული იქნებოდა. ვფიქრობ, რომ სულიერებას და სინდისს მოკლებულ ისტორიულ პროცესს ადგილი ჰქონდა თეოკრატიის დროს, როდესაც ეკლესია არ იყო მსაჯული ისტორიული პროცესებისა. არ მსურს, რომ მეც ბრალი დამდონ ეკლესიურ არაისტორიულობაში, გარდა ეკლესიის ცხოვრებაში თავად ეკლესიის მიერ განხორციელებული პირდაპირი ქმედებისა. ქრისტიანულ სინდისს არ შეუძლია შეურიგდეს იმას, რომ ისტორია ქრისტიანებს არ ეკუთვნის. ასეთი ქრისტიანებისათვის ეკლესია ისტორიის გზის გამკვალავია. კონსტანტინეს ეპოქაში საკმაოდ ნათლად არსებობდა წარმოდგენა ახალ, როგორც ციდან ჩამოსულ, იერუსალიმზე.
ამგვარად, ეკლესიის ისტორიაში მონაწილეობის შესახებ პრობლემატიკის შემდეგი ამოხსნები გაგვაჩნია:
1. საკითხის ბერ-მონაზვნული ამოხსნა. ეკლესია ისტორიის მიღმაა. ისტორია და სამყარო არსებობენ და ვითარდებიან თავისით, როგორც დაცემული სამყაროს ძალები.
2. თეოკრატიული ამოხსნა. მთელ სამყაროს ეკლესია აშენებს გარეშე ძალების დახმარებით. ეს არის ქრისტიანობის ყველაზე დიდი ცდუნება. და არცაა გასაკვირი თეოკრატიული საზოგადოების სრული მარცხი. ეკლესიას სამყაროში მოქმედება როგორც ისტორიულ ძალას არ შეუძლია.
3. შუალედური ამოხსნა. ეკლესია არ მონაწილეობს ისტორიაში, მაგრამ მასში გვევლინება, მასში მყოფობს. ის ისტორიას აზრს აძლევს და ყოველ მოცემულ ისტორიულ მომენტს გაიაზრებს.
4. სამყაროს ბედზე პასუხისმგებლები ქრისტიანები არიან.
მსჯელობა
ვ. ვ. ზენკოვსკი (პროტოპრესვიტერი, ღვთისმეტყველი, ფილოსოფოსი, პედაგოგი, კონსტანტინეპოლის საპატრიარქო – მთარგმნ.). კარგია, რომ თქვენ არ გაართულეთ საკითხი ”პროვიდენციალიზმის” [2] პრობლემის განხვილვით. მონაწილეობს თუ არა ღმერთი ისტორიულ პროცესში?
თქვენ ერთ ფერში წარმოადგენთ დასავლეთსაც და აღმოსავლეთსაც, განიხილავთ რა მათი არსებობის თეოკრატიულ ეპოქებს. ყველა გარეგანი მსგავსების მიუხედავად, არის განსხვავებაც. ერთია, როდესაც სულიერი ძალაუფლება ხელში იღებს სამოქალაქო ძალაუფლებას, ხოლო სულ სხვაა, როდესაც სამოქალაქო ძალაუფლება ხელში იღებს სულიერს. იმპერატორი წარმოადგენდა ეკლესიის “გარეთა” ეპისკოპოსს. აქ ქრისტიანობის დამახინჯებას ადგილი არა აქვს, კათოლიკურ კეისარ-პაპიზმში კი – პირდაპირი დამახინჯებაა. თეოკრატიის იდეა მნიშვნელოვნადაა დაკავშირებული ეკლესიის ბედთან.
თქვენ სამყაროს ბედის პასუხისმგებლობას ქრისტიანებს აკისრებთ, მაგრამ რანაირად ყოფთ ქრისტიანებს ეკლესიისაგან? როგორ შეუძლია ქრისტიანს რამის გაკეთება ეკლესიის გარეთ, მთელი ეკლესიის თანამონაწილეობის გარეშე? თუ ეკლესია არ მონაწილეობს ცხოვრებაში, მაშინ მეც შემიძლია მხოლოდ ვიყო ეკლესიაში და ვილოცო მასში. ქრისტიანების მიერ პასუხისმგებლობის აცილება აისახება ეკლესიაზეც. ვთვლი, რომ არ გესმით ამ საკითხში მართლმადიდებლური პოზიცია. ბიზანტიაშიც კი არასდროს არ გამქრალა ამ საკითხის სწორი გადაწყვეტილების სწორი მცდელობა. სერვილიზმი [3] ბიზანტიაში განვითარდა გაცილებით უკეთესად, ვიდრე ეკლესიის ბატონობა დასავლეთში. დასავლეთის თეოკრატიას მარცხი უნდა განეცადა, მაგრამ საინტერესოა, რომ ამას ადგილი ჰქონდა არა უმაღლესი ძალაუფლების მომენტში, არამედ მაშინ, როდესაც თავისუფლების პრინციპი იყო წამოწეული წინ. თავისუფლების პრინციპის დავიწყებამ გამოიწვია დასავლეთის თეოკრატიის მსხვრევა. ხოლო ძალაუფლებას რაც შეეხება, მას დასავლეთში კრიზისი არც კი ჰქონია. არსებული თეოკრატიის მსხვრევა არ ანადგურებს ეკლესიის თეოკრატიულ ბუნებას. და რას ნიშნავს ეს? თუ უარს ვამბობთ ეკლესიის ტოტალიტარულობაზე – მაშინ ვაღიარებთ, რომ სამყაროში არის რაღაც უსასრულოდ და ბოლომდე ცოდვილი. ჩვენ კი ვიცით, რომ სამყაროში ყველაფერი, მკვდარი ბუნების ჩათვლითაც კი, ეძიებს გადარჩენას. განწმენდას ამ სამყაროში ეძიებს ყოველივე რთული – პოლიტიკაც კი. და დადგება თუ არა ზეციური სასუფევლის ათასწლოვანი მეუფება? ეს ხომ მოქმედი ეკლესია იქნება. ეკლესიას გააჩნია მოქმედების საშუალება. ადამიანის სინდისი უკვე ამქვეყნიური გახდა, მაგრამ ის უფრო და უფრო მცირდება იმის და მიხედვით თუ რამდენად ვეკუთვნი მე ეკლესიას.
რატომ ამბობთ, რომ ეკლესიას სამყაროში მოქმედების საშუალება არ გააჩნია? ძალაუფლებისადმი ეკლესიის მხრიდან გულგრილობა ნიშნავს ნებისმიერი ძალაუფლების აღიარებას? თუ ეკლესია მხოლოდ მყოფობს ისტორიაში და არ ახდენს მასზე გავლენას, მაშინ ჩემთვის სულერთია ყველაფერი. თუ ეკლესია არაა პასუხისმგებელი ისტორიაზე, მაშინ არც მე ვარ პასუხისმგებელი.
ბ. ი. სოვე (რუსი მართლმადიდებელი ბიბლეისტი და ლიტურგიკის სპეციალისტი – მთარგმნ.) . ნ. აფანასიევმა საკმაოდ გადაწყვეტილად განაცხადა, რომ თეოკრატიის მარცხი წარმოადგენს თეოკრატიის იდეის მარცხს. მე არ ვეთანხმები. ეკლესია ყოველთვის აღიარებდა თავის პასუხისმგებლობას სამყაროს ბედზე, და ეს აისახებოდა ლოცვებშიც, განსაკუთრებით კი ევქარისტიულ ლოცვებში.
პირველი ქრისტიანების ესქატოლოგია ევქარისტული იყო. პირველი ქრისტიანული ლიტურგია, რომელიც პარუსია-ზე [4] მეტყველებს, მეტყველებს იმას, რომ ქრისტე უკვე მოვიდა, რომ ძველაღთქმისეული მოლოდინი აღსრულდა – ქრისტე მოვიდა. “ჰე, მოვიდოდე, უფალო იესუ”, ქრისტე მოვიდა და მეფობს, და ქრისტიანები მონაწილეობენ მოსული ქრისტეს ტრაპეზში. აქედან გამომდინარეობდა მათი დიდი პასუხისმგებლობა სამყაროს ბედზე, – სამყაროს მესიანურ სამეფოდ გარდაქმნაზე. მაგრამ სხვადასხვა მიზეზების გამო მოსული ქრისტეს შეგრძნება შესუსტდა, დავიწყებას მიეცა ცხოვრებისეული გზის სიძნელეები, აუცილებლობა საკუთარი საშუალებებით მოქმედებისა, და მაშინ მოხდა თეოკრატიის დაცემა. მაგრამ უნდა აღვნიშნო, რომ აღმოსავლეთშიც და დასავლეთშიც თეოკრატიის საუკეთესო წარმომადგენლები ერთნაირად და გულთან საკმაოდ ახლოს იღებდნენ სამყაროს ბედს და იტანჯებოდნენ ამის გამო. ვიტყვი, რომ პირველ ქრისტიანებს ყოველთვის საკმაოდ ძლიერად ჰქონდათ ეკლესიის შეგრძნება.
ბერ-მონაზვნობა მიხვდა ამ გზისა და პროცესის ნამდვილ სიძნელეებს, ამიტომაც მან შეგნებულად უარი თქვა ამ გზებზე და აარჩია უფრო რთული გზა სამყაროზე გავლენის მოსახდენად, სამყაროს ფერისცვალება. ის ცდილობდა დაეგროვებინა სულიერი ძალა. თუმცა ლოცვებშიც კი ბერ-მონაზვნობა არასდროს არ ივიწყებდა სამყაროს.
კ. ბ. მოჩულსკი (გამოჩენილი რუსი მოაზროვნე და მწერალი – მთარგმნ.). ნ.აფანასიევი რადიკალურად განიხილავს ამ საკითხს. მე გამაოცა მისმა მტკიცებულებამ, რომ ეკლესია სამყაროში თანამყოფობს, მაგრამ არ მონაწილებს მასში. თუ ეკლესია სამყაროს სინდისია, მაშინ ეს უკვე აღარ ნიშნავს სამყაროს მიმართ გულგრილობას. ნათქვამი იყო, რომ სამყაროში მონაწილეობისათვის ეკლესიას არ გააჩნია რაიმე საშუალება. ის კედლითაა გარშემორტყმული. თუ მისთვის მოცემულია სინათლე, როდესაც ის სამყაროსაგან არის შემოფარგლული, მაშინ რატომ უნდა დაიმალოს ეს სინათლე, და განა არ უნდა დაიდგეს ის მთის მწვერვალზე, რომ მთელ სამყაროს უნათებდეს? ჩემთვის საშინელია, მიუღებელია თქვენი აზრი. ნუთუ მხოლოდ ეკლესიაშია მიცემული ქარიზმა? განა მთელი კაცობრიობა არ წარმოადგენს დიდ ეკლესიას, და ქარიზმას მოკლებულია? მაგრამ, ვინაიდან ეკლესია არსებობს სამყაროში, ადამიანებში, – მაშინ ის სამყაროს ბედზეც პასუხისმგებელია. ის ადამიანის განღმრთობის პროცესის თავია.
ჟ. (ე) ლამპერტი (თანამედროვე რუსული კულტურის ისტორიის ცნობილი სპეციალისტი – მთარგმნ.). თეოკრატიაში ონტოლოგიური ბირთვია, რაც სწორედ რომ ძალაუფლების გაგებაში მდგომარეობს. მიუხედავად იმისა, რომ ძალაუფლების იდეამ განიცადა ისტორიული დამახინჯება, თეოკრატიული ძალაუფლება შეიცავს ღვთიური ძალაუფლების გაგებას. ის წარმოადგენს ზე-ძალაუფლებას, რომელიც სიყვარულში სრულდება, და ზეციური სასუფეველი თეოკრატიულია. ჩემთვის გაუგებარი იყო ნ. აფანასიევის სიტყვებში, თუ რომელ ეკლესიაზე საუბრობდა იგი: ობიექტურ ისტორიულ ორგანიზმზე თუ ეკლესიაზე როგორც ისტორიის ონტოლოგიურ ცენტრზე?
ვ. პ. ვიშესლავცევი (რუსი ფილოსოფოსი, რელიგიური მოაზროვნე – მთარგმნ.). ვთვლი, რომ ნ. აფანასიევი ამოსავალ პოზიციას მართებულად შეეხო. თქვენ გაცნობიერებული გაქვთ ისტორიაში ანტაგონიზმისა და ტრაგიკულობის სიღრმეები. ეკლესია ისტორიის გარეთ დგას, ისტორია ეკლესიის გვერდით მიედინება. ამაშია ჩვენი ცხოვრების ტრაგიზმი. ცხოვრების ესა თუ ის გადაწყვეტილებები მოჩვენებითია, და ეკლესიის სიბრძნე იმაშია, რომ ის მყოფობს სამყაროში ისე, რომ არ მონაწილეობს ამ გადაწყვეტილებებში. სიტყვა თეოკრატია – ორაზროვანია. მასშია სიტყვა “კრატია” – რაც არის ღვთიური მოთხოვნილებების გამოყენების მცდელობა ხმლისა და სამართლებრივი ინსტიტუტის მეშვეობით.
რაც შეეხება აღმოსავლეთისა და დასავლეთის თეოკრატიას, მოგახსენებთ, რომ მონობა და ძალაუფლება თანაფარდულია, და მონობის ცოდვა და ძალაუფლების ვნებაც – სერვილიზმის ვნებელობაა, როგორც ეს ძალაუფლების ვნებაცაა. ბიზანტიელი ხელისუფალნი ეკლესიის ნამდვილ თავებს წარმოადგენდნენ: ისინი ეპისკოპოსებს, პატრიარქებს კიდევაც ნიშნავდნენ და მათ უხეშადაც ექცეოდნენ. მე მგონია, რომ დასავლურ თეოკრატიაში ეკლესიამ უფრო მეტი სიმამაცე და ძალა გამოამჟღავნა, ვიდრე ამას აღმოსავლეთში ჰქონდა ადგილი. ამ კუთხით მშვენიერია ატილასკენ მიმავალი პაპის მაგალითი [5].
და სამოქალაო ძალაუფლებისათვის ბრძოლა დასავლეთში უფრო მამაცური და კეთილშობილური იყო. აღმოსავლეთის წმინდანები ყოველთვის წამებულნი იყვნენ როგორც პატრიარქისაგან ასევე იმპერატორისაგან.
მეც ტოტალიტარობას ვიცავ, მაგრამ ეკლესიური ტოტალიტარობა არაა ის ტოტალიტარობა, რომელიც ძალაუფლების საშუაელბითაა შექმნილი. არა, მაგრამ ეკლესია უნივერსალურია, მას აქვს ყოვლისმომცველი პრეტენზიები. ეკლესია ტოტალიტარულია, მაგრამ ის იპყრობს სამყაროს სამყაროს ფერისცვალებით, თეოზისის გზით. თეოკრატიის დროს თეოზისი გამორიცხულია, ხოლო თეოზისის მიხედვით ეკლესია აუცილებლად ტოტალიტარულია. ორგანო, რომლითაც ხდება განღმრთობის მოხვეჭა, არის გული, ანუ სინდისი. ეკლესია გულების ორგანიზაციაა, ერთობლიობაა. “ვიყვარებოდეთ ურთიერთარს, რათა ერთობით აღვიარებდეთ”. “ეკლესია არა ამ სოფლისაგანაა, მაგრამ ამ სოფელში იმყოფება”.
პროტ.ნ.აფანასიევი. არანაირად არ ვუარყოფ და არც ვამტკიცებ, რომ ეკლესიასა და სამყაროს შორის არაა ხიდი. ეკლესიასა და სამყაროს შორის არის ის ემპირიული ბუნება, რომელიც სამყაროშია. ეკლესია ორბუნებიანია. ის შემოდის ემპირიულ სამყაროში და ის მის გარეთაა. ჩემთვის ეკლესია სრულებითაც არაა გულგრილი და მონაწილეობას მოკლებული სამყაროში. მაშ, რაში მჟღავნდება მისი მონაწილეობა? მე არ ვსაუბრობდი კოსმოსზე, სამყაროს ფერისცვალებაზე, მე ვსაუბრობდი მხოლოდ ისტორიულ პროცესზე, და ვთვლი, რომ ეკლესია არაა გულგრილი სამყაროს მიმართ, ის ყოველთვის ტანჯული ეკლესიაა. ის ჩემთვის – ყოველთვის ტანჯვაა, და არა გამარჯვებული თეოკრატია. ევქარისტიაში ეკლესია ყოველთვის სამყაროსათვის იტანჯება. ეკლესია ისტორიულ პროცესში მონაწილეობს, მაგრამ არა როგორც ისტორიული ძალა, და განა არაა მონაწილეობის სხვანაირი საშუალება? ეს თეოზისია, ანუ განღმრთობა. და განა თეოზისი ისტორიული ძალაა? ვ.ვ. (ზენკოვსკი – მთარგმნ.) არ განიცდის ქრისტიანული ისტორიის ტრაგიზმს, მის საშინელ ტრაგიზმს, რომელშიც შეიძლება პიროვნულ ტრაგიზმამდეც მისვლა. სახარება ძალაა, რომელსაც მთელი სამყაროს გადატრიალება შეუძლია, მაშ რატომ ვართ ჩვენ ყველანი ცხოვრების ევანგელიზაციის მარცხის მოწმეები ზუსტად იმ ეპოქაში, როდესაც ეკლესია სამყაროს ფლობს? ზუსტად იმ ეპოქებში ადგილი ჰქონდა სამყაროს გაქრისტიანების მარცხს. ხომ იყო ქრისტიანული ტოტალიტარული ეპოქები, სწორედ ხომ თეოკრატიიდან გაჩნდა ამქვეყნიური ზეციური სასუფევლის ოცნება, იგივე ბოლშევიზმი. როგორ არ უნდა ვიგრძნოთ ეს ტრაგიზმი? მე ვერ ვხედავ დასავლურ და აღმოსავლურ თეოკტრატიულ ხელისუფლებებს შორის განსხვავებას. რაც შეეხება იმპერატორს – ღვთის ამქვეყნიური ნაცვალი, ასეთი ტერმინი ხომ ბიზანტიაშიცაა. ასეთი თეოკრატიული მისწრაფებები კი უფრო ადრე ბიზანტიაში გაჩნდა, ვიდრე დასავლეთში. დასავლეთში, ჩემის აზრით, თეოკრატიაში უფრო მეტი ეკლესიურობა შენარჩუნდა, იქ ყოველ შემთხვევაში ეკლესიის თავი და არა სახელმწიფოს თავია ცხოვრების მმართველი. ხოლო ბერ-მონაზვნობაში კი მართებულად მიმაჩნია მისი პროტესტი ეკლესიის გა-ამქვეყნიურობის, ეკლესიური სეკულარიზაციის წინააღმდეგ, სწორედ იმის წინააღმდეგ, რომ ეკლესია მოგვევლინა როგორც ისტორიული ძალა. მიუხედავად იმისა, რომ ბერ-მონაზვნობას ეს სიტყვები არ უთქვამს, ის მაინც პროტესტი იყო ისეთი ეკლესიური სულისკვეთების წინააღმდეგ, რომელიც იმ ეპოქაში ბატონობდა. და რუსული “სამოდერჟავიე” არის ბიზანტიური იმპერიის განმეორება. საკმაოდ ხშირად, როდესაც ეკლესიაზე საუბრობენ, განიხილავენ მას როგორც სამართლებრივ ინსტიტუტს. ეკლესია არაა მარტო ეს. თუ ეკლესია არის მხოლოდ სამართლებრივი ინსტიტუტი, მაშინ შეუძლებელია ქრისტიანთა და თავად ეკლესიის პასუხისმგებლობების გამოყოფა ერთმანეთისაგან. მაგრამ ჩემთვის ისტორიულ პროცესში მონაწილეობს არა ეკლესია, არამედ თავად ქრისტიანები.
არ არსებობს ორი ქალაქი, რაზეც ნეტარი ავგუსტინე წერდა. ეს მისი მცდარი იდეაა. ეკლესია ყველგანაა. თქვენ გსურთ, რომ ქრისტიანებისგან მოხსნათ პასუხისმგებლობა და გადაიტანოთ იმაზე, რაზეც შეუძლებელია გადატანა. 2000 წლის განმავლობაში ქრისტიანების მიერ ცოტა რამ გაკეთდა. და რაღა უნდა გავაკეთოთ ამის შემდგომ? იმათ, ვისაც სურს ეკლესიას დააკისროს პასუხისმგებლობა, სურს პასუხისმგებლობის მოხსნა ქრისტიანებისაგან. დავიწყებულია, რომ ქრისტიანები – უცხონი არიან ამ სოფელში, და არა ამა ქვეყნის მოქალაქენი არიან. და როდესაც მათ აღიარეს თავისი ”ამქვეყნიური” მოქალაქეობა, მაშინვე შექმნეს თეოკრატია. ეკლესია მოწოდებულია იტანჯოს ამქვეყნად (კონსტანტინეს ეპოქაში აღიარეს, რომ მეტი აღარაა საჭირო ტანჯვა, ზეციური სასუფეველი ხომ უკვე დადგა). ჩვენი ეკლესია – ტანჯულია და არა ტრიუმფალური. შეუძლებელია შეჩერდე ტრაგიზმზე, მაგრამ მისი არ დანახვაც შეუძლებელია. ვფიქრობ, რომ ქრისტიანობაში ისტორიული ბედი-იღბალი განსაზღვრულია: სამყარო კატასტროფით დასრულდება, ამის შესახებ ქრისტესაც ეკითხებოდნენ. მაგრამ ისტორიის ბედი ერთია, ხოლო ეკლესიის – როდესაც ბჭენი ჯოჯოხეთისანი ვერ ერეოდიან მას – სულ სხვაა.
თეოკრატია კი ჩემთვის – სინდისს მოკლებული ეპოქაა.
——————————————————————
[1] ბარტიანობა: თეოლოგიური და რელიგიური აზროვნების მიმდინარეობა, რომელიც გამსჭვალულია ადამიანისა და სამყაროს ცოდვილი ბუნების მძაფრი შეგრძნებით და რომელიც ქრისტიანობას განმარტავს მხოლოდ და მხოლოდ ესქატოლოგიურ ჭრილში.
[2] პროვიდენციალიზმი: ისტორიულ-ფილოსოფიური მეთოდი, რომელიც ისტორიულ მოვლენებს ხსნის ღვთიური განგებულებით
[3] სერვილიზმი: მონური კაცთმოთნეობა
[4] პარუსია: ქრიტსიანული ღვთისმეტყველების მცნება, რომელიც თავდაპირველად აღნიშნავდა როგორც უფალი იესო ქრისტეს სამყაროში უხილავ ყოფნას მისი განცხადებიდან, ასევე მის მეორედ მოსვლას სამყაროს დასასრულს. დროთა განმავლობაში ეს ტერმინი თანდათანობით განიხილებოდა მხოლოდ ესქატოლოგიურ ჭრილში, როგორც უფლის მეორედ მოსვლა, მაშინ როცა ამ ტერმინის მისტიკური შემადგენელი, როგორც ქრისტიანული ესქატოლოგიისათვის ნაკლებად მნიშვნელოვანი, დავიწყებას მიეცა.
[5] საუბარია წმინდა რომის პაპზე – ლეონ დიდზე. მან 452 წელს სიტყვის ძალით დააშოშმინა იტალიის დასანგრევად და ასაოხრებლად გამზადებული ჰუნების მრისხანე მთავარსარდალი ატილა.
