სამღვდელმთავრო ბისონის (საკოსის) და მიტრის დამკვიდრების ისტორია საქართველოს ეკლესიაში

დეკანოზი ილია ჭიღლაძე

სამღვდელმთავრო ბისონის (საკოსის) და
მიტრის დამკვიდრების ისტორია საქართველოს ეკლესიაში

სამღვდელმთავრო ბისონის, ანუ საკოსის წარმოშობა და სალიტურგიოდ მისი გამოყენება კონსტანტინოპოლის ეკლესიაში მოხდა და ამ საღვთისმსახურო შესამოსლის, ისევე როგორც მიტრის, გენეზისი ბიზანტიის იმპერატორთა საპარადო/საეზიმო შესამოსელს უკავშირდება (ენციკლოპედია, 2007: 159). ტერმინი „საკოსი“ ბერძნულია (σάκκος) და ქართულად ითარგმნება როგორც: ტომარა/ძაძა (იხ. იქვე).

ძველ ქართულ საეკლესიო ლიტერატურაში ტერმინი „საკოსი“ ფაქტობრივად არ გამოიყენებოდა (არც საბას ლექსიკონშია შეტანილი), მის ნაცვლად იხმარებოდა ტერმინი „ბისონი“, რომელიც ორმაგი შინაარსისაა: 1. ძვირფასი, მეწამული ფერის ნაჭერი; 2. სამეფო და სამღვდელმთავრო საკოსი. სულხან-საბა ორბელიანი თავის სიტყვის კონად წოდებულ „ლექსიკონი ქართულში“ ამ სიტყვას სამი მნიშვნელობით განმარტავს: „1.(ბალ.) (3, 23 ესაია) ესე არს სახე მწვანილისა რასამე, რომლისა მიერ შეიღებვის სამოსელი, ბისონ უწოდიან. არს ფერი ბისონისა ელვარე და ნაკვერცხლის ფერი Z. (3, 23 ესაია) ესე არს სახე მწვანვილისა რასამე, რომლისა მიერ შეღებულსა სამოსელსა ბისონ უწოდიან. არს ფერი ბისონისა ელვარე და ნაკვერცხლის ფერი (+ წითელი Ab) AB. (+ 3, 23 ესაია Cb) ბისონი არს სახე მწვანვილისა რასამე, რომლისა მიერ შეღებულთა (შეღებულსა Cab) სამოსელთა ბ ი ს ო ნ უწოდიან. ხოლო მოესწავების ბისონის(ს) მიერ ბრწყინვალებაცა, რამეთუ ბრწყინვალე არს ფერი ბისონისა, ნაკვერცხლის ფარი C. ბისონი არს სახე მწვანვილისა რასამე, რომლისა მიერ შეღებულთა სამოსელთა ბ ი ს ო ნ უწოდიან. ვიეთნიმე იტყვიან, ვითარმედ იგი არს ნაკვერცხალისა ჰინდურისაჲ, ხოლო მოესწავების ბისონისა მიერ ბრწყინვალებაცა, რამეთუ ბრწყინვალე არს ფერი ბისონისა. გრიგოლი ღვთისმეტყველის სხოლიონში ესრე ეწერა D. 2. სამოსელი(ა) სამღდელო ZAB.სამოსელი არს ვრცელი სამეფო, გინა სამღდელო(დ) პატიოსანი Cab. შესამოსელი Cq. 3. სამეფო სამოსელი Z. ნახე: პორფირი, ვჳსინი“ (ორბელიანი,1991:104-105). მ. ჭაბაშვილის „უცხო სიტყვათა ლექსიკონი“ კი ამ სიტყვას ამგვარად განმარტავს: „Gk. Byssos “წმინდა სელი” – 1. ძვირფასი წმინდა ქსოვილი; მზადდებოდა აბრეშუმისებრი ძაფისაგან, რომელსაც გამოყოფენ ზღვის ერთგვარი ლორწოვანი მოლუსკები. 2. ამ ქსოვილის სამოსი, რომელსაც მეფეები და მღვდელმთავრები იცვამდნენ ძველად.“ (ჭაბაშვილი,1989: 82). რა თქმა უნდა, ხშირად სამეფო და სამღვდელმთავრო საკოსი სულაც არ იყო ბისონის მატერიით დამზადებული და წითელი ფერის მქონე, მაგრამ რატომღაც ძველ ქართულ ენაში, საწინააღმდეგოდ ბერძნული და სლავური ენებისა, მტკიცედ დამკვიდრდა საკოსის აღსანიშნავად ტერმინ „ბისონის“ გამოყენება. პირველად ბისონი XII საუკუნეში ებოძათ ბიზანტიის იმპერატორთაგან კონსტანტინოპოლის პატრიარქებს და წელიწადში მხოლოდ სამ სადღესასწაულო ლიტურგიაზე შეეძლოთ მისი ჩაცმა -აღდგომას, შობას და სულთმოფენობას, ამის შესახებ მოგვითხრობს ცნობილი კანონისტი, ანტიოქიის ტიტულარული პატრიარქი თეოდორე ბალსამომონი (გარ. დაახ. 1199). გვიან შუა საუკუნეებში გავცელებული თხრობა იმპერატორ არკადის მიერ კონსტანტინოპოლის მთავრეპისკოპოს წმ. იოანე ოქროპირისათვის ბისონის ბოძების შესახებ სინამდვილეს არ შეესაბამება, იმ მარტივი მიზეზით, რომ მე–4–5 საკუნეების მიჯნაზე ბიზანტიური საიმპერატორო ბისონი ჯერ არც კი არსებობდა და ახალი რომის (ბიზანტიის) იმპერატორები რომაული სამოსით იმოსებოდნენ. საიმპერატორო საკოსი, ანუ ბისონი დაახლოებით მე–9 საუკუნისათვის ჩნდება. შესაბამისად იოანე ოქროპირის დროს ის ჯერ კიდევ არ არსებობდა. მოგვიანებით, XIV-XV საუკუნეებში ბისონის ტარება ბიზანტიური საეკლესიო სივრცის დანარჩენმა პატრიარქებმა (ალექსანდრიის, ანტიოქიის და იერუსალიმის) და გამორჩეულმა მიტროპოლიტებმაც დაიწყეს. უნდა აღინიშნოს, რომ ბისონმა, ანუ საკოსმა ჩაანაცვალა მრავალჯვრიანი ფილონის, ანუ პოლისტავრიონის გამოყენების წესი. რუსეთის ეკლესიაში საკოსი მე-15 საუკუნის დამდეგს შევიდა, როდესაც ის ჯერ კიდევ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქციაში შედიოდა: კიევისა და სრულიად რუსეთის მიტროპოლიტმა ფოტიმ 1414-17 წლებს შორის კონსტანტინოპოლიდან მოსკოვში ჩაიტანა საკოსი, რომლის ტარების წესი დამკვდრდა კიევ-მოსკოვის მიტროპოლიტთა მიერ, ხოლო დანარჩენი მღვდელმთავრები კვლავ ფილონით იმოსებოდნენ. 1589 წელს მოსკოვის სამიტროპლიტო კათედრა საპატრიარქო რანგში ამაღლდა და საკოსის ტარების უფლება მიეცათ სხვა მიტროპოლიტებს: ნოვგოროდის, როსტოვის, კრუტიცკის და ყაზანის მღვდელმთავრებს (მანამდე რუსეთის ეკლესიაში მიტროპოლიტის წოდება მხოლოდ მოსკოვის მღვდელმთავარს ჰქონდა). მე-17 საკუნეში რამდენიმე არქიეპისკოპოს მიეცა საკოსის ტარების უფლება, ხოლო რუსეთის მეფის, პეტრე პირველის 1705 წლის ბრძანებულებით ამ პრივილეგიით ყველა მღვდელმთავარი დაჯილდოვდა (იხ.: Настольная книга священнослужителя, 2001:146 ). რაც შეეხება რუსულ ეკლესიაში მიტრის ტარების უფლების ტრადიციას, 1675 წლის განჩინებით მისი ტარების უფლება ყველა მღვდელმთავარს მიეცა (იხ.: Крылов Георгий, священник, Особенности богослужебного облачения Патриарха на Руси). ხოლო 1705 წლის პეტრე პირველის ბრძანებულებით – არქიმანდრიტებსაც, 1786 წლიდან კი – განსაკუთრებულად გამორჩეულ დეკანოზებს, თუმცა მიტროსანი დეკანოზები მეფის რუსეთში ერთეულები იყვნენ მხოლოდ (იხ.: Настольная книга священнослужителя, 2001:146—147).
ტერმინი „მიტრა“ (μίτρα) ასევე ბერძნულია და ნიშნავს „თავზე მოსაკრავს“(ენციკლოპედია, 2007: 599). სულხან-საბას განმარტებით „მიტრა (+ 29, 6 გამოსლ. ZAa) მღდელ(თ)–მთავრის გვირგვინი ZA. მღდელთ–მთავართ გვირგვინი B. მღდელმთავრის ქუდი, რომელ ითქმის დედად C.“ (ორბელიანი, 1991: 485) (შევნიშნავთ, რომ საბა არასწორად თარგმნის ბერძნულიდან ქართულად ამ სიტყვას, უკავშირებს რა ამ ტერმინს ბერძნულ სიტყვას μητρό (მიტრო) – დედა). ასევე აღასანიშნავია, რომ, მიტრის აღსანიშნავად ძველ ქართულ წერილობით წყაროებში ხშირად გამოიყენებოდა ასევე სიტყვა „გვირგვინი“. კონსტანტინოპლოლის პატრიარქმა მიტრა პირველად იმპერიის დაცემისა და ოსმალთა ბატონობის პირველ ხანებში დაიფარა. მართლმადიდებელ ეკლესიაში დღეს გავცელებული მიტრის არქეტიპი ბიზანტიის იმპერატორთა სამეფო გვირგვინია.
საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიაში ბოსონისა და მიტრის დამკვიდრების ისტორიის შესასწავლად ორი სახის წყაროები გაგვაჩნია: ნარატული, ანუ წერილობითი და მატერიალური, რომელიც ორი სახისაა: იკონოგრაფიული (ანუ საეკლესიო ხატწერაში და ჭედურობაში ასახული) და ნივთიერი. მოვიძიეთ რა ორივე სახის მასალები, აღმოჩნდა რომ ბისონი და მიტრა საქართველოს ეკლესიაში XVI საუკუნეზე ადრე არ იყო გამოყენებაში, ამაზე მეტყველებს ყველა იკონოგრაფიურლი და ნივთიერი მასალა (ფრესკა, ფერწერული და ჭედური ხატები, მინიატურა, რელიეფი სადაც გამოსახულნი არიან მღვდელმთავრის ხარისხის მატარებელი ქართველი, თუ არაქართველი პირები; ჩვენამდე მოღწეული უადრესი ქართული მიტრები XVII საუკუნეს ეკუთვნის), ასევე წერილობით წყაროებში მათი მოუხსენიებლობა. XVI საკუნემდელ საქართველის პატრიარქთა მხოლოდ ორი გამოსახულება შემოგვრჩა ჩვენს დრომდე, ესაა XIII საუკუნის პირველი ნახევრის მცხეთის კათოლიკოს-პატრიარქის ეპიფანეს ნაწილობრივ დაზიანებული ჭედური გამოსახულება ლაბსყალდის სახარების ვერცხლით ნაჭედ ყდაზე (სურ.1) და მე-14 საუკუნის მცხეთის კათოლიკოს-პატრიარქ ეფთვიმეს ფრესკული გამოსახულება ზარზმის მონასტრის მთავარ ტაძარში (სურ.2), ორივეგან პატრიარქები გამოსახულნი არიან ფილონით, მიტრის გარეშე. ქრონოლოგიურად მომდევნოა მე-16 საუკუნეში მოღვაწე აფხაზეთის კათოლიკოს-პატრიარქ ევდემონ ჩხეტიძის ორი ფრესკული გამოსახულება გელათის მონასტრის მთავარ და წმ. გიორგის ტაძრებში (სურ. 3-4), ორივე ფრესკაზე კათოლიკოს-პატრიარქი გამოსახულია ბისონით, მაგრამ მიტრის გარეშე, თავშიშველი, თანამხმად ძველი ლიტურგიკული ტრადიციისა. მე–16 საკუნის ბოლო ოცწლედს ეკუთვნის დოროთეოზ მცხეთის კათაოლიკოს–პატრიარქის მინიატურული გამოსახულება მისივე სიგელიდან იტრიის მონასტრისადმი (სურ.5), აქ პატრიარქი კვლავ ძველებურად მხოლოდ ფილონითა გამოსახული, უმიტროდ, თუმცა შეიძება ეს რეალურ ვითარებას არ ასახავდეს, საეკლესიო ხელნაწერის მხატვრული გაფორმება გვიანფეოდალური პერიოდის საქართველოში გამოირჩეოდა სქემატურობით და ნაკლები რეალიზმით. ქრონოლოგიურად მომდევნო გამოსახულება უკვე მე-17 საუკუნის პირველი ნახევრისაა, აფხაზეთის კათოლიკოს-პატრიარქ მალაქია გურიელის სამი გამოსახულება ცაიშის საკათედრო ტაძრის კუთვნილ ვერცხლის ჭედურ ხატებზე (სურ.6–7), სადაც გამოსახულია მავედრებელი კათოლიკოს-პატრიარქი მალაქია გურიელი მიტრით და ბისონით შემოსილი, ასევეა უფრო მოგვინაო პერიოდის მე-17 საკუნის შუა წლების ფრესკულ გამოსახულებაზე აფხაზეთის კათოლიკოს-პატრიარქი ზაქარია ქვარიანი გელათის მონასტრის მთავარი ტაძრის ფრესკაზე (სურ.8), ასევე ბისონითა და მიტრითაა იგი შემოსილი ქრისტოფორო დე კასტელის ჩანახატში (სურ.9). ამ იკონოგრაფიული მასალის მიმოხილვით სჩანს რომ საქართველოში პირველად, მე-16 საუკუნეში გამოყენებაში შემოდის ბისონი, ხოლო მე-17 საუკუნის დამდეგს, ან მე–16 საუკუნის დასასრულს – მიტრა . ისევე როგორც ბერძნულ და რუსულ ეკლესიაში, საქართველოს ეკლესიაშიც თავდაპირველად ბისონი და მიტრა მხოლოდ პატრიარქის ატრიბუტები იყვნენ, მაგრამ ცოტა მოგვიანებით მათი ტარების უფლებით ჯოლდოვდებიან ზოგიერთი მთავრეპისკოპოსი და მიტროპოლიტი, ხოლო უფრო გვიან კი ეპისკოპოსები, ეს პროცესი საქართველოს ეკლესიაში XVII-XVIII საკუნეებში მიმდინარეობდა და დასრულდა, ისევე როგორც ბერძნულ და რუსულ ეკლესიებში, საბოლოოდ ბისონიცა და მიტრაც სამღვდელმთავრო ხარისხის ყველა რანგში ჩვეულებრივ საღვთისმსახურო ატრიბუტად იქცა. მიმოვიხილეთ რა საქართველოს კათოლიკოს-პატრიართა იკონოგრაფიული მასალა, გადავდივართ საქართველოს ფეოდალური პერიოდის მღვდელმთავართა შესაბამისი სახის იკონოგრაფიული მასალის მიმოხილვაზე (ისევე როგორც პატრიარქთა შემთხევაში, მღვდელმთავართა მხოლოდ იმ იკონოგრაფიულ მასალას მიმოვიხილავთ სადაც ისინი სალიტურგიო სამოსში არიან გამოწყობილნი და არა სადაგი, საყოველდღიო სამოსით. ამ ტიპის იკონოგრაფიული მასალა X საუკუნიდან მოკიდებული გვაქვს (იოანე მტბევარი ეპისკოპოსის მინიატურა მიქაელ მოდრეკილის იადგარში, 978-988 წ.წ., დაცულია ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში, S-425, სურ. 10), სვიმეონ ცაგერელი ეპისკოპოსის ჭედური გამოსახულება წმ. სვიმეონ მესვეტის ხატზე, XI ს., დაცულია საქართველოს ხელოვნების ეროვნული მუზეუმში, სურ.11), ანჩელ მთავარეპისკოპოს იოანეს გამოსახულება გარეჯის უდაბნოს მონასტრის ხარების ეკლესიაში (XIII ს., სურ.12), ჭყონდიდელ მთავარეპისკოპოსის ზოსიმე კოპალაძის ფრესკა მარტვილის საკათედრო ტაძრის სტოიდან (სურ. 13), უცნობი ეპისკოპოსის ფრესკული გამოსახულება წალენჯიხის საკათედრო ტაძრის წმ. გიორგის ეკვდერიდან (XVI ს., სურ. 14), ქუთათელი მთავარ-ეპისკოპოს გერასიმე ჩხეტიძის ფრესკული გამოსახულება (XVI ს-ის 20-იანი წლები, ტაბაკინის წმ. გიორგის ტაძრის ფრესკა, სურ.15), დასავლეთ საქართველოს ერთერთი ეპარქიის ეპისკოპოს გიორგის ფრესკა (ბუგეულის ტაძარი, XVI ს., სურ. 16), ანტონ გენათელი მთავარეპისკოპოსის, მაწყვერელყოფილის ფრესკა გელათის მონასტრის მთავარი ტაძრიდან (XVI საუკუნის 70-80-იანი წლები, სურ. 17), გელათის მიტროპოლიტ ზაქარია ქვარიანის ფრესკული გამოსახულება გელათის საკათედრო ტაძრის ეგვტერიდან (დაახ. 1640-1650-იანი წლები, სურ. 18), უცნობი გენათელი მღვდელმთავარის ფრესკა გელათის საკათედრო ტაძრიდან (XVII ს., სურ 19), ქართლის მთავარეპისკოპოს ევდემონ რატიშვილის მინიატურული გამოსახულება ყანჩაეთის გულანიდან (1674 წ., ინახება კორნელი კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში, H-1452, სურ. 20), – ყველა მათგანში მღვდელმთავრები ადრეული საუკუნეებიდან მომდინარე ტრადიციულ ფილონში არიან გამოსახულნი და არცერთ მათგანს ბისონი, ანუ საკოსი არ აცვია. ქართულ იკონოგრაფიული მასალაში პირველი შემთხევა სადაც ეპარქიულ მღვდელმთავრებს საკოსი მოსავთ, ესაა ლეჩხუმის სოფ. ნაკურალეშის ტაძრის XVII საუკუნის 70-80-იანი წლების ფრესკა, სადაც გამოსახულნი არიან ჭყონდიდელი მთავრეპისკოპოსი გაბრიელ ჩიქვანი და მისი ძმისწული, ცაგერელი მღვდელმთავარი სიმონი (სურ.21). ქრონოლოგიურად მომდევნოა გურიის სოფ. ერეკეთის მონასტრის ტაძრის ფრესკა სადაც გამოსახულია ჯუმათელი მიტროპოლიტი მაქსიმე ბისონით (ასევე ძალიან თავისებური ფორმის მიტრით. ესაა ქართულ იკონოგრაფიულ მასალებში პირველი მგალითი როდესაც ეპარქიულ მღვდელმთავარს აფარია მიტრა-გვირგვინი, სურ. 22)
საინტერესოა ხარჭაშნელი ეპისკოპოს პართენის საფლავის ქვაზე გამოსახული მისი ნატურალური ზომის რელიეფური გამოსახულება (დღეს ეს ქვა დაცულია თელავის ისტორიის მუზეუმში, სურ. 23 ). ეპისკოპოსი გამოსახულია თავშიშველი, შემოსლილია ფილონით და დიდი ომოფორით, რაც ბუნებრივია, რადგან ამ ეტაპისათვის, მე-18 საუკუნის პირველ მესამედში, ეპისკოპოსის წოდების მქონენი კვლავ ფილონით და უმიტროდ იმოსებოდნენ და ამ პრივილეგიების ტარების უფლება ჯერ კიდევ არ ჰქონდათ.
ჩვენამდე მოაღწია მღვდელმთავრებისათვის ბისონისა და მიტრის ბოძების რამდენიმე დოკუმენტმა. რომელთაც წარმოვადგანეთ და მიმოვიხილავთ. მანამდე კი უნდა აღინოშნოს, რომ ფეოდალური პერიოდის საქართველოს ეკლესიაში მღვდელმთავართა იერარქია, ანუ დიპტიხი, ე.ი. „უფროს-უმცროსობა“, განისაზღვრებოდა არა ქიროტონიით, არამედ კათედრათა, ანუ ეპარქიათა განსაზღვრული იერარქიული რიგით („განგება დარბაზობისა“, „გუჯარი ერეკლე მეორისა და ანტონ პირველისა ნინოწმინდელის ადგილისა და პატივის შესახებ დარბაზობის დროს“; დოლიძე, 1970: 47-49, 399-402). შესაბამისად ხდებოდა ბისონითა და მიტრით მათი დაჯილდოვებაც, ანუ ჯილდოვდებოდა რომელიმე სამღვდელმთავრო კათედრა, ანუ ეპარქია და შესაბამისად კათედრის მპყრობელი. ასევე აღსანიშნავია რომ ბისონის ტარების უფლება, 1710-20-იანი წლების ჩათვლით, არ გულისხმობდა ავტომატურად მიტრის ტარების უფლებასაც, პირიქით მიტრის ტარება ეს განსაკუთრებულ ღირსებად და აღმატებულ ჯილდოდ ითვლებოდა. XVII საუკუნეში საქართველოს ეკლესიაში მიტრის ტარების უფლება მხოლოდ მცხეთის და ბიჭვინთის კათოლიკოს-პატრიარქებს, ალავრდელ და მაწყვერელ მთავრეპისკოპოსებს ჰქონდათ. ალავერდელ და მაწყვერელ მთავარეპისკოპოსთა გათანაბრება კათალიკოსის პრივილიგიასთან განპირობებული იყო იმით, რომ ალავერდელი – კახეთის სამეფოს ეპისკოპოსთა შორის, ხოლო მაწყვერელი სამცხის საათაბაგოში უპირატესი მღვდელმთავარი (პრიმასი) იყო. ორივე მათგანს, და მათ უკან მდგომ ხელისუფალთ (კახეთის მეფეებს და განსაკუთრებით სამცხის ათაბაგებს ჰქონდათ სურვილი ამ პრიმასების „განმთავრების“, ანუ დამოუკიდებელ საეკლესიო მეთაურებად, ავტოკეფალურ მეთაურებად გამოცხადების ეს ისტორია საკმაოდ კარგადაა შესწავლილი ჯერ კიდევ აკად. ივ, ჯავახიშვილის მიერ (ჯავახიშვილი,1982: 499). მათი მარცხიც მცხეთის კათოლიკოს-პატრიარქთა ტახტის წინაშე კარგადაა ცნობილი, მაგრამ ამ მღვდელმთავრებმა XVI საუკუნეში, ან XVII ს-ის დამდეგს მიიღეს ბისონისა და მიტრის ტარების უფლება. XVI საუკუნისად მიჩნეულ დოკუმენტში „კათალიკოზის ხელქვეშეთნი მღვდელმთავარნი და სამწყსონი სამცხე-საათაბაგოში“ ჩამოთვლის საათაბაგოს 13 საეპისკოპოსოს/ეპარქიას, მხოლოდ უპირატეს მღვდელმთავარზე, მაწყვერელზე, მიუთითებს რომ: „მაწყუერელი გჳრგჳნ-ბისონიანი არს“ (დოლიძე, 1970: 244; ამ დოკუმენტს თარიღი არ უზის, ი. დოლიძის მიერ მე-16 საუკუნითაა დათარიღებული, თუმცა ჩვენ უფრო მე-17 საუკუნის დამდეგისად მიგვაჩნია). ხოლო ალავერდელი მღვდელმთავრის მიერ „გვირგვინის“ დადგმის ტრადიციას ვრცლად ეხება 1685-88 წლებით დათარიღებული „ვედრების წიგნი ნიკოლოზ ალავერდელისა იოსებ ტფილელისადმი კათალიკოზთან შუამავლობისა და შერიგების შესახებ“ (ხეც, Ad 156), საიდანაც მოგვყავს საინტერესო ამონარიდები შესაბამის საკითხზე: „ღმერთია მოწამე და კაცნიცა მრავალი, რომე ჩემის თავმოთნეობითა და არც თავჴედობითა და არც წინააღდგომობითა მე გვირგვინი არ დამეხუროს; მრავალთ დარბაისელთ და მახსოვართ ვკითხე, მეც მითხრეს და მაგ ბატონს კათალიკოზსაც მოახსენეს, რომ სხვას ალავერდელსა უკათალიკოზოდ დაუხურავსო და მეც დავიხურე… აწე მე ასე მომივიდა საქმე, რომ უმაგათოთ დავიხურე… საბოლოოსი ეს პირობა მომიხსენებია: ჩვენ რომ გარდავიცვალნეთ, ვინც ჩვენსა უკან ალავერდელი დაჯდეს, უკათალიკოზოდ გუირგვინი ვერ დაიბუროს“ (დოლიძე, 1970: 594-595). ამ ფრიად საინტერესო დოკუმენტიდან ირკვევა, რომ მე-17 საუკუნისათვის ალავერდელი მღვდელმთავარი უფლებამოსილია დაიფაროს მიტრა, ანუ გვირგვინი, მაგრამ ახლად დადგინებულ ალავერდელს ეს პატივი უნდა მიეღო კათოლიკოს-პატრიარქის ხელით, ხოლო ნიკოლოზ ალავერდელს კათოლიკოსის გარეშე დაუდგამს გვირგვინი, რამაც კათოლიკოსის დიდი გულისწყრომა გამოიწვია, სჩანს რომ კახეთისა და ქართლის სამეფოებს შორის ჩამოვარდნილი დაძაბულობა ალავერდელის და კათალიკოსის ურთიერთობაზე აისახება და ნიკოლოზი ვერც პირადად ჩადის კათალიკოსთან თბილისში, ან მცხეთაში, არამედ შუამავლობას სთხოვს თბილისის ეპისკოპოს იოსებ სააკაძეს.
კახეთის მეფე დავით მეორე იმამყული-ხანი (1709–1722) თავის სიგელში „წიგნი იმამყულიხანისა ალავერდელ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილისადმი რუსთველისათვის ბისონის წყალობის შესახებ“ (Ad-328, 1711 წ.) წერს : „რადგან რუსთველი დროშის პატრონი და სარდალი იყო და ბისონი არ ეცვა, ჩვენის ბრძანებით სარდლობის გულისთვინ რუსთველს ნიკოლოზს ბისონი ჩვაცვით. და ამისდა გარდა თუ რუსთველმა ან ბოდბელმა მიტრის, ან გვირგვინის დახურვა მოინდომოს მაგ ქვეყანას, რომლისაც სხვა ეფისკოპოზის და ბერისა პატივის მომატება მოინდომოს სხვამ, ჩვენმა ჩამომავლმან სახლის-კაცმან, მეფემან, ანუ დედოფალმან, ანუ ბატონიშვილმან, ანუ გარეშე ხანმა, თუ ჯანიშინმან, ან ბისონის ჩაცმა, ან მიტრისა და ან გვირგვინის დახურვა მოინდომოს და თქვენი გამსუბუქება, თავადამც რისხავს დაუსაბამო, დაუსრულებელი ღმერთი…“ ამ დოკუმენტს იქვე თავად მეფე დავით იმაყული-ხანი „სიგელ-საფიცარს“ უწოდებს, ხოლო შემდგომ დაერთვის თავად ბოდბელი მთავრეპისკოპოსის ზაქარია ანდრონიკაშვილის და რუსთველი მთავრეპისკოპოსის ნიკოლოზ ჩერქეზიშვილის პირობის წიგნი, სადაც ისინი ალავერდელ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილს აღუთქვამენ: „ასე რომე, მეფის დავითის ბრძანებით რუსთველმან პატივი მოიმატა და რუსთველს ბისონი ჩაეცვა. ამასდა გარდა თუ ან მიტრა, ან გვირგვინის დახურვა მოვინდომოთ, ან სხვა სჯულიერის საქმის წინააღმდგომი შევიქნათ, თქუენი ქრისტეს უარმყოფელი ვიყვნეთ და წირვისაგან დაყენებული. თუ ან ჩვენ, ან ჩვენის უკან ბოდბელმან, ანუ რუსთველმან ეს წიგნი გატეხოს და ამ საქმეზე ალავერდელის წინააღმდგომი შეიქნას, ღმრთის მგმობელად ეკითხოს და ჴელმწფეთ სასაფლაოს შეცოდებად“ (დოლიძე, 1965: 330-332). ამ მეტად საინტერესო დოკუმენტში კარგად სჩანს, თუ როგორ განიცდიდნენ ალავერდელი მთავრეპისკოპოსები კახეთის სამეფოში სხვა რომელიმე მღვდელმთავრის პატივის მომატებას და რაიმე პრივილეგიით, ამ შემთხევაში ბისონის ტარების უფლებით დაჯილდოებას, ამავე სიგელით სჩანს რომ ბოდბელმა და შემდგომ რუსთველმა 1711 წლისათვის კი მოიპოვეს ბისონით შემოსვის უფლება, მაგრამ მიტრა-გვირგვინის ტარების უფლების გარეშე, იმ ეტაპისათვის ეს უფლება კახეთის სამეფოში ჯერ კიდევ მხოლოდ ალავერდელს ჰქონდა, თუმცა 1740 წლისთვის მდგომარეობა უკვე შეცვლილია, „პირობის წიგნი იოანე ნინოწმინდელისა ნიკოლოზ ალავერდელისადმი“ (ხეც, Ad 223) გვაუწყებს რომ: ნეკრესელმა „ბისონი და მიტრა იშოვა“ (დოლიძე; 1970: 773) და მის კვალობაზე 1743 წელს იგივე პატივები ნინოწმინდელმა მღვდელმთავრმაც მოიპოვა (იქვე). ეს ფაქტი თავისთავად გულისხმობს იმას, რომ ამ დროისათვის ბოდბელსა და რუსთველს მიტრის დაფარების პრივილეგია უკვე მოპოვებული ჰქონდათ, საწინააღმდეგოდ 1711 წლის მდგომარებისა.
1740 წლის 17 დეკემბერით დათარიღებულ სიგელში „წყალობის წიგნი დომენტი კათალიკოზისა იოანე ნეკრესელისადმი“ პატრიარქი დომენტი მეოთხე აღნიშნავს: (ხეც, Ad 293), „ნეკრესელ[ნ]ი ეპისკოპოზათ იყვნენ და მას ჟამსა კახეთის მეპატრონე მეფე თეიმურაზ და თანამეცხედრე მისი, ქართველთ მეფის ასული, ბატონისშვილი დედოფალი თამარი შუა შამოვიდნენ და ქართლისა და კახეთის მთავარეპისკოპოზნი, მიტრაპოლიტნი, ეპისკოპოზ[ნ]ი და ყოველნი მცხეთის შვილნი გვერდთ ვიახელით და ამათით ნებადართვით მიტროპოლიტად გაკურთხეთ. დღეს აქამდისინ ეპისკოპოზათ იყო ნეკრესელი და ამას იქით მიტრაპოლიტად ვაკურთხეთ. ვინც შემდგომი ამას იქით ეკურხეოდენ, მიტრაპოლიტად ეკურთხეოდენ. ჩვენ ასე გაგვირიგებია და დაგვიმტკიცებია. ვინცავინ ჩვენსა შემდგომად კათალიკოზ-პატრიარქნი ბრძანდებოდეთ, თქვენც ნეკრესელს მიტრაპოლიტად აკურთხევდეთ“ (დოლიძე, 1970: 754). ამავე ფაქტს ეხმიანება იოანე ნეკრესელის იმავე წლის „აღთქმის წიგნი ნიკოლოზ ალავერდელისადმი“ (ხეც, Ad 262), სადაც იგი ბრძანებს: „ჩვენს ხსოვნაში ნეკრესელი {მიტროპოლიტად} ნაკურთხი არავის ენახა. ახლა ჩვენ კურთხევა მოვინდომეთ და ბისონის ჩაცმა“-ო (დოლიძე, 1970: 755). ამავე ფაქტზე შემორჩენილია მესამე დო-კუმენტიც, „ბისონის წყალობის წიგნი თეიმურაზ მეორისა ნეკრესლისადმი“ (ხეც, Ad-329 1740 წ.), სადაც თეიმურაზ მეორე ამგვარად ასაბუთებს ნეკრესელი ეპისკოპოსის მიტროპოლიტის პატივში აყვანას და ბისონით შემოსვის განჩინებას: „ ეს ვიცოდით: ნეკრესი ქალაქიც ყოფილიყო და ათორმეტი მამათგანი წმიდა აბიბოს მის ქალაქის ეფისკოპოზი ყოფილიყო და მისი მოსაყდრე (ანუ მემკვიდრე- დეკ ი. ჭ.) უნდა ბისონიანი ყოფილიყო. ჩვენც ამის მიზეზით ნება დავრთევით რომ ნეკრესელი ბისონის ღირსი იყო ამ წმინდის აბიბოს მოსაყდრეობისთვის“ (დოლიძე, 1965: 395-396).
შემორჩენილია ასევე მროველ ეპისკოპოსთა მიტროპოლიტის პატივში აყვანის და ბისონით შემოსვის დოკუმენტი: „ერთგულების წიგნი ათანასე მროველისა დომენტი კათალიკოზისადმი“ (ხეც, Ad 166), რომელიც 1740 წლის 8 მაისით თარიღდება: „ჩვენად უღირსად წყალობა მოიღევით და ძვეულადგან რუისს ღმრთაების საყდარსა მიტრაპოლიტი არ კურთხეულიყო, საეფისკოპოზო იყო და მოვედით და მიტრაპოლიტობის კურთხევას დაგეაჯენით. თქვენი მადლი და წყალობა მოვიდა ჩვენზედა და მიტრაპოლიტობის კურთხევა მივიღევით… და ჩვენი საყდარი სამიტრაპოლიტოდ გაჴადეთ“ (დოლიძე, 1970: 753).
დოკუმენტში „პირობის წიგნი იოანე ნინოწმინდელისა ნიკოლოზ ალა-ვერდელისადმი“ (ხეც, Ad 223, 1743 წლის 3 მაისი) აღნიშნულია: „ბატონის ბრძანებითა და თქვენის ნებადართვით ბისონი ვითხოვეთ და თქვენ ჴელმწიფისაგან გუჯარი გქონდათ, რომ უთქვენოდ ჩვენს ქვეყანაში (ე.ი. კახეთში- დეკ. ი. ჭ.) ეფისკოპოზი ვერ გაპატიოსნდებოდა და ნეკრესელი რომ ჩვენის ხარისხისგან უმდაბლესი იყო და ბისონი და მიტრა იშოვა, ჩვენც ამ მიზეზით ჩავიცვით“ (დოლიძე, 1970: 773). ამ დოკუმენტით ირკვევა, რომ ამ პერიოდისათვის ბისონის ტარების უფლება ავტომატურად გულისხმობს მიტრის ტარების უფლებასაც, რადგან უშუალოდ ნეკრესელისადმი მიტროპოლიტობის და ბისონის ბოძების ზემოთ დამოწმებულ სიგელებში მიტრა არ იხსენიება, თუმცა იოანე ნინოწმინდელის ამ საბუთით ეს საკითხი კონკრეტდება.
განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია „ბისონის წყალობის წიგნი ანტონ პირველისა სამებელ იოანესადმი“ (ხეც, Ad 622), 1752 წლის 12 იანვარით დათარითებული: „თქვენს მოადგილესა და მოსაყდრეს უპირველესსა (ე. ი. წინამორბედ სამებელ ეპისკოპოსებს- დეკ. ი.ჭ.) ვიდრე აქამომდე ბისონი არა სცმოდათ. თქვენ ჩვენის ეკლესიის მორჩილებით, კეთილმსახურსა ძმასა ჩვენსა მეფეს ერეკლეს შეეხვეწენით და ბისონის ჩაცმის დასტური ებრძანა და ჩვენც {განვაჩინეთ} ჩვენის ცათა მობაძავის კათოლიკე ეკლესიის სვეტის ცხოველის უწინააღმდეგობით და მორჩილებით და ჩვენის შენდობითა და კურთხევით დღეის იქით ჟამს რომ სწირევდით, ბისონით სწირევდით“ (დოლიძე, 1970: 823). ანტონ პირველის ეს განჩინება განსაკუთრებით საინტერესოა: მასში სჩანს პირველად ახალი რეალობა: თუ კი აქამდე ბისონის ტარების უფლება პატრიარქთან ერთად მხოლოდ მიტროპოლიტების და მთავარეპისკოპოსების პრვილეგია იყო, ამ სიგელით დაიშვა პრეცედენტი: ჩვეულებრივი ეპისკოპოსის მიერ ბისონის ტარების უფლების. ჩვენ არ მოგვეპოვება დოკუმენტური ცნობები თუ როდის მოიპოვეს ბისონის ჩაცმის უფლება იმ პერიოდის მცხეთის საკათალიკოსოში მოქმედი სხვა საეპისკოპოსო კათედრების – ურბნისის, სამთავისის, ნიქოზის ეპისკოპოსებმა, თუმცა ვითვლისწინებთ რა 1740-1750-იან წლებში სწრაფი ტემპით მიმდინარე მცხეთის საკათალიკოსოს ქვემდებარე საეპისკოპოსო კათედრების გამიტროპოლიტების პროცესს (ბოდბე, ნინოწმინდა, რუისი, ნეკრესი, წილკანი), პარალელურად სამებელ-კაწარელი ეპისკოპოსისათვის ბისონის მინიჭებულის უფლებას, უნდა დავასკვნათ, რომ ეს სამი ეპისკოპოსიც იმავე 1750-იან წლებში მიიღებდა ამ უფლებას. ამგვარად, მცხეთის საკათალიკოსოში თანდათანობით მოხდა ის რაც, 1705 წელს რუსეთის ეკლესიაში პეტრე პირველის ბრძანებულებით ერთდროულად მოხდა – ყველა მღვდელმთავარს, განურჩველად იმისა, ის მიტროპოლიტი იყო, მთავრეპისკოპოსი, თუ ეპისკოპოსი, მიეცა ბისონის და მიტრის ტარების უფლება.
რაც შეეხება არქიმანდრიტების და დეკანოზების მიტრით დაჯილდოვებას წესს საქართველოს ეკლესიაში, არქიმანდრტითა მიმართებაში პირდაპირ წყაროს ვერ მივაკვლიეთ, თუმცა ეს სავარაუდოდ მე–18 საუკუნის მეორე ნახევარში უნდა მომხდარიყო, როდესაც ანტონ პირველმა რუსული საეკლესიო ლიტურგიკული წესები შემოიტანა საქართველოს ეკლესიის პრაქტიკაში, ხოლო პირველი დეკანოზი, რომელიც მიტრით დაჯილდოვადა საქართველოს ეკლესიის ისტორიაში გახლდათ დეკანოზი მარკოზ ტყემალაძე 1916 წელს (ტოგონიძე, მაჩურიშვილი; 2007: 20).
ამგვარად, განვიხილეთ რა ყველა ზემოთხსენებული იკონოგრაფიული და დოკუმენტური მასალა, ნათელია, რომ სამღვდელმთავრო ბისონის და მიტრის დამკვიდრების პროცესი საქართველოს ეკლესიაში არ იყო თანადროული პროცესი და იგი ეტაპობრივად წარიმართებოდა. იმედია, სამომავლოდ მოგვეცემა საშუალება ამგვარი ხასიათის კვლევათა გაგრძელებისა.

გამოყენებული ლიტერატურა:
1. ორბელიანი,სულხან-საბა. „ლექსიკონი ქართული“, ტ. 1, თბ. გამომცემლობა „მერანი“, 1991 წ.;
2.საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ენციკლოპედიური ლექსიკონი, თბ.,2007;
3. ტოგონიძე ლ., მაჩურიშვილი გ., პროტოპრესვიტერი მარკოზ ტყემალაძე (1859-1937), საპატრიარქოს უწყებანი, N 16 (416), თბ., 2007;
4. ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. 2, ტექსტები გამოსცა, შენიშვნები და საძიებლები დაურთო პროფ. ი. დოლიძემ, გამომც. „მეცნიერება“, თბ., 1965 წ.;
5. ქართული სამართლის ძეგლები, ტ. 3, ტექსტები გამოსცა, შენიშვნები და საძიებლები დაურთო პროფ. ი. დოლიძემ, გამომც. „მეცნიერება“, თბ., 1970 წ.;
6. ჭაბაშვილი მიხეილ, უცხო სიტყვათა ლექსიკონი, თბ., გამომცემლობა „განათლება“, 1989 წ.;
7. ჯავახიშვილი ივანე, თხზულებანი თორმეტ ტომად, ტ. 3, გამომცემლობა „მეცნიერება“, თბ. 1982, გვ.499;
8. Крылов Георгий, священник, Особенности богослужебного облачения Патриарха на Руси, http://www.sedmitza.ru/text/556834.html ;
9.Настольная книга священнослужителя, ტ. 4, მოსკოვის საპატრიარქოს გამომცემლობა, 2001;

Archpriest Ilya Tchigladze
Establishing of hierarchical Sakkos (“Bisoni”) and Mitre in Georgian Church
Origin and practical use of hierarchical Sakkos in the Divine Liturgy goes to the Church of Constantinople. Triumphal liturgical vesture is attributed to Byzantine Emperor’s costumes.
First time Sakkos was gifted to Patriarchs of Constantinople in XII century by Byzantine Emperor and they could vest this item only on three great feasts: on Easter, Nativity and Pentecost. In XIV-XV centuries tradion of Sakkos was also taken by Patriarchs of Alexandria, Antioch and Jerusalem.
Mitre comes from a greek word and means “dressing for head”. Patriarchs of Constantinople first used it after the fall of Constantinople. Archetype of Mitre is Byzantine emperor’s crown.
Using of Mitre and Sakkos (which in Georgian was translated as “Bisoni”) in Georgian Orthodox Church liturgical practice has two sources: narative (scriptural-material) which itself is iconografical and artefactial. After researches it is clear that both of them (Mitre and Sakkos) first were used in Georgian church in XVI century. Analyzing the iconografical material clearly shows, that Georgian liturgical practice started using Sakkos in XVI century and Mitre at the beginning of XVII centry. Firstly, they were the special insignia for Catholicos-Patriarchs, but by the time they became attributes of Metropolitans and Archbishos and at the beging of XVIII century – for Bishops.
It is important to admit that in Feudal Georgia eparchies, or cathedras of Bishops were honored not by the time of Bishop’s consecration but by the historic honor of the cathedras. So, there was a tradition of “awarding” cathedras with Sakkos and Mitre. Using of Mitre was a very high award and in the first half of XVII century it could be used only by Catholicos-Patriarchs of Mtskheta and Bichvinta, Archbishops of Alaverdi and Atskuri. In the second half of XVII century, other Metropolitans started to wear Sakkos.
By 1740-50 years all bishops of Patriarchate of Mtskheta had right to use Sakkos and mitre.
The work shows in details, with analyzing the huge amount of iconografical and historical documents. the process of how the Mitre and Sakkos were obtained by Georgian Orthodox Church.