ავტორი – თეიმურაზ ბუაძე
“გული გონიერი” N.28, 2025
წიგნში “Afsluttende uvidenskabelig Efterskrift til de philosophiske Smuler”1 კირკეგორი ჰყვება შეშლილის ისტორიას, რო მელიც თავშესაფრიდან გამოიპარა. ის ცდილობს, მის გარშემო მყოფებს თავი ნორმალურად მოაჩვენოს. ამ მიზნით გადაწყვეტს, მხოლოდ ყველასთვის ცნობილ ფაქტებზე ისაუბროს, თუმცა მას მალევე ამოიცნობენ და თავშესაფარში დააბრუნებენ. მისი წარუმატებლობის მიზეზი ფაქტოლოგიური შეცდომები კი არაა, არამედ არასწორი დამოკიდებულება მათ მიმართ. მას არ შეუძლია პირველ ხარისხოვნისა და მეორე ხარისხოვნის ერთმანეთისგან გარჩევა, ანუ არ აქვს უნარი დაინახოს, როდის აქვს ფაქტს ღირებულებითი მნიშვნელობა და როდის არა. ცხადია, კირკეგორს ამ იგავით იმის თქმა სურს, რომ ჯანსაღი სულიერი ცხოვრება ფასეულობათა იერარქიულ შკალას, ანუ მთავრისა და მეორე ხარისხოვნის გარჩევის უნარს ეფუძნება.
მთავრისა და მეორე ხარისხოვნის ერთმანეთისგან გარჩევის უნარი იმიტომაცაა ეგზისტენციალურად მნიშვნელოვანი, რომ ის გვეხმარება გავაცნობიეროთ, რა უნდა იყოს ჩვენში და ჩვენს ცხოვრებაში უცვალებელი და რა უნდა ექვემდებარებოდეს ცვალებადობას. ჩვენ შემთხვევით არ ვიხმარეთ სიტყვები „უნდა“ და „ეგზისტენციალური“. აქ მოდალური ზმნა „უნდა“ ფასეულობით ანუ, როგორც იტყვიან, აქსიოლოგიურ არჩევანს გულისხმობს, ცხადია, რომ ყოველი ასეთი არჩევანი, რომელიც ჩვენი ცხოვრების შინაარსს განსაზღვრავს, ეგზისტენციალურ მნიშვნელობას ატარებს.
უცვლელი ფასეულობები, რომლებიც ჩვენს ცხოვრებისეულ ორიენტაციებს, მისწრაფებებს, მსოფლმხედველობრივ და ზნეობრივ პრინციპებს განაპირობებს, ჩვენი პიროვნული იდენტობის2 საფუძველია. პიროვნული იდენტობის შენარჩუნება და დაცვა გარდაუვალი აუცილებლობით უკავშირდება მისი (პიროვნების) გამოვლინებების ცვალებადობას, რომელიც არამდგრად გარე სამყაროსთან ადაპტაციის მუდმივ პროცესს მოაქვს. ადამიანი, პატარა ბავშვობიდან მოყოლებული – მოხუცებულობამდე, ინარჩუნებს საკუთარ პიროვნულ იდენტობას ანუ „მეს“, თუმცა ასაკის ცვლილებასთან ერთად გამუდმებით იცვლება მისი პიროვნული გამოვლინებები. ცვალებადობის აუცილებლობა ცხოვრებას მოაქვს, უცვალებელი კი ჩვენი თვითცნობიერების, ჩვენი პიროვნული იდენტობის საფუძველია. ამიტომაც არის უცვალებელისა და ცვალებადის გაცნობიერება და მათი ერთმანეთისგან მკვეთრად განცლკევება ეგზისტენციალური ამოცანა ყველა ჩვენგანის ცხოვრებაში.
უცვალებელ ფასეულობათაგან, რომლებსაც ჩვენი პიროვნული იდენტობა უნდა დაეფუძნოს, ყველა თუ არა, უდიდესი ნაწილი მაინც, რელიგიური წარმოშობისაა, რადგან მხოლოდ ჭეშმარიტი რელიგიაა თავისი ბუნებით ზედროული და, აქედან გამომდინარე, მარადიული ღირებულებების წყარო. ყველაფერი, რაც დროში წარმოიშობა და თავის არსებობას ეპოქალურ გარემოებებს უმადლის, დროშივე კარგავს აქტუალობას, ქრება ან გადაგვარებას განიცდის. ამიტომაცაა, რომ უმაღლესი ფასეულობები, იქნება ის ეროვნული სიწმინდეები თუ კულტურული ფასეულობები, რომლებიც საუკუნეების განმავლობაში განსაზღვრავდა ხალხების, საზოგადოებებისა თუ კერძო პიროვნებების ცხოვრებისეულ საზრისსა და ორიენტირებს, პირდაპირ თუ არაპირდაპირ უკავშირდება რწმენას, რელიგიურ კულტებსა და სიწმინდეებს. განა ამის მიმანიშნებელი არაა, რომ ეტიმოლოგიურად სიტყვა „კულტისგან“ მომდინარეობს „კულტურა“, რომლის შინაარსი სხვა არაფერია, თუ არა გაზიარებული ფასეულობები?
რელიგიურ კონტექსტში სიტყვები „უცვალებელი“ და „ცვალებადი“ ითარგმნება როგორც „მარადიული“ და „წარმავალი“, ხოლო მორწმუნეების რელიგიური ენერგია და ძალისხმევა მარადიულის დაცვისა და შენარჩუნებისკენაა მიმართული. ამიტომაც ატარებს რელიგიური ცნობიერება და ცხოვრების წესი კონსერვატიულ ხასიათს, ამ სიტყვის საუკეთესო გაგებით, რადგან კონსერვატორებს სწორედ ეს პრინციპი აერთიანებს: განასხვაო ის, რაც ცვალებადობას არ უნდა ექვემდებარებოდეს იმისგან, რაც ცვლილებებს მოითხოვს, რათა პირველი უცვლელად შენარჩუნდეს. მართალია, კონსერვატიზმი უმეტეს შემთხვევაში რაღაც ძველის შენარჩუნებას უკავშირდება, მისთვის ცვალებადობა ისევე მნიშვნელოვანია, როგორც მუდმივობა, რადგან ლათინური სიტყვა conservare, რომელიც ამ ცხოვრებისეული პოზიციის ეტიმოლოგიური საფუძველია, „შენარჩუნებას“, „დაცვასა“ და „გაფრთხილებას“ ნიშნავს და არა „გაქვავებას“. ცხადია, შემთხვევითი არაა, რომ თავად კონსერვატორები თავიანთი მრწამსის საილუსტრაციოდ ხშირად იყენებენ იალქნიანი გემის მაგალითს. გემის კაპიტნის მთავარი, უცვალებელი ამოცანაა, ხომალდის დანიშნულების ადგილზე მიყვანა, რომლისთვისაც მას იალქნების პოზიციის ხშირი ცვლილება მოუწევს ქარის მიმართულების მუდმივი ცვალებადობის გამო.
თქმა არ ჭირდება, რომ არსად ისე აუცილებელი არ ჩანს უცვალებელსა და ცვალებადს შორის მკაცრი საზღვრის გავლება, უცვალებელის მკაცრად შენარჩუნება, ხოლო ცვალებადის დროულად შეცვლა, როგორც მართლმადიდებლობაში, ანუ მართლმადიდებელ ეკლესიაში; მისი (ეკლესიის) იდენტობა გამოცხადებით, უცვალებელ საეკლესიო დოგმებს ეფუძნება, მისიონერული მოწოდება კი მიდგომებისა და ადაპტაციის განუწყვეტელ ცვალებადობას მოითხოვს, რადგან მართლმადიდებლურ ეკლესიას, არსებობის ორიათასწლოვანი ისტორიის განმავლობაში სხვადასხვა ეპოქალური, კულტურული, ცივილიზაციური, გეოგრაფიული და ა.შ. თავისებურების პირობებში მოუწია არსებობა და ღვთის სიტყვის ქადაგება. განა პავლე მოციქულიც არ წერს თავის ერთერთ ეპისტოლეში: „ღმერთმა მოგვცა იმისი ძალა, რომ ახალი აღთქმის მსახურნი ვიყოთ; არა ასოსი, არამედ სულისა, ვინაიდან ასო კლავს, ხოლო სული აცოცხლებს“ (II კორ. 3:6). ამ სიტყვებით პავლე მოციქული იმას გვეუბნება, რომ ჭეშმარიტების მსახურება მხოლოდ მთავრის, არსებითის (სული) გამოყოფითა და მისი ერთგულებითაა შესაძლებელი, გარეგანის (ასო) გაფეტიშებას კი სიკვდილი, ანუ ჭეშმარიტებისგან დაშორება მოაქვს.
კათოლიციზმისა და პროტესტანტიზმის მაგალითებზე ძალიან ნათლად და, ამავე დროს, სიღრმისეულად ვლინდება სავალალო შედეგები, რომლებიც უცვალებელისა და ცვალებადის მკაცრად გამიჯვნისა და კონსერვატიული პრინციპის დაცვის უგულებელყოფამ შეიძლება მოიტანოს. აქ მხედველობაში გვაქვს ორი რამ:
- კათოლიკურმა ეკლესიამ არაერთგზის შეცვალა ბევრი ისეთი რამ, რომელთა ცვლილება არ ეგებოდა.
- პროტესტანტიზმმა კი უარყო და არ მიიღო ცვლილებები, რომლებიც ეკლესიას, თავისი ბუნებიდან გამომდინარე, აუცილებლად უნდა განეცადა საუკუნეების განმავლობაში.
პირველის ერთერთ (თუმცა არა ერთადერთ) საილუსტრაციო მაგალითად დოგმები გამოდგება, მეორისა კი sola scripturaს3 პრინციპი. ჩვენი სტატიის არსებითი ნაწილი სწორედ ამ შეცდომების ეკლესიოლოგიური4, სოტერიოლოგიური და ტელეოლოგიური თვალსაზრისით ანალიზსა და შეფასებას გვინდა დავუთმოთ.
სანამ უშუალოდ ამ ანალიზზე გადავალთ, ბუნებრივია, მანამდე მცირედ მაინც უნდა შევეხოთ ქრისტიანული დოგმისა და sola scripturaს ბუნებას. ჯერ პირველით დავიწყოთ.
ქრისტიანული დოგმის დანიშნულებაა წმინდად, ანუ რაიმეს მიმატების ან გამოკლების გარეშე გამოხატოს გამოცხადებითი ჭეშმარიტება. ეს უკანასკნელი ისეთი ცოდნაა, რომელიც მხოლოდ ღმერთისგან მიიღება და რომელზეც ადამიანურ გონებას საკუთარი ძალით ხელი არ მიუწვდება. ცოდნის ამ სფეროს მიეკუთვნება, მაგალითად, ტრიადოლოგია (სწავლება ყოვლადწმინდა სამების შესახებ); ქრისტოლოგია (სწავლება იესო ქრისტეს ღვთაებრივი და ადამიანური ბუნების, მისი მკვდრეთით აღდგომისა და ზეცად ამაღლების შესახებ), სწავლება ეკლესიის ერთადერთობაზე, საშინელ სამსჯავროზე და ა.შ. რაკი დოგმების ფუნქცია არსებითად ღვთისგან მიღებული გამოცხადებითი ჭეშმარიტების შეუცვლელი დაცვაა, ისინი ზემოხსენებული სფეროების გარეთ არ გადიან. სწორედ ამის გამოა, რომ ქრისტიანული დოგმები არ არის „დოგმატური“ ამ სიტყვის უარყოფითი გაგებით. ისინი არ ზღუდავს ადამიანის გონებას იმ სფეროში, სადაც ის კომპეტენტურია, ანუ იქ, სადაც მეცნიერულ კვლევასა და უშუალო, ადამიანურ გამოცდილებას ექვემდებარება. ქრისტიანული დოგმატიკა არ იჭრება კერძო მეცნიერებების სფეროში, მაგალითად – ქიმიაში, ფიზიკაში, მედიცინაში და ა.შ. ის თავს არ ახვევს საზოგადოებას პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური ცხოვრების საკრალურ, დოგმატიზებულ ფორმებს. ამით განსხვავდება ის, ვთქვათ, კომუნისტური ან სხვა რეალურად დოგმატური ბუნების მქონე იდეოლოგიებისგან.
მართლმადიდებლური დოგმატიკა, არსებითად, სხვა არაფერია, თუ არა ნახევარგვერდიანი „მრწამსის“ პერიფრაზირება ფილოსოფიურ ტერმინებში. ამ პერიფრაზირების აუცილებლობა ერესების გაჩენამ მოიტანა. ერეტიკოსები ხშირად მრწამსისგან განსხვავებულ სწავლებას ფილოსოფიური ტერმინებით გამოხატავდნენ. ამ განსხვავების საპირისპიროდ აყალიბებდნენ წმინდა მამები მსოფლიო საეკლესიო კრებებზე დოგმებს. დოგმებშიც გამოყენებულია ფილოსოფიური ტერმინები, ოღონდ ისინი ყალიბდებოდა მრწამსის შინაარსის ზედმიწევნით გამოსახატავად და არა მისგან განსხვავებული დებულებების გადმოსაცემად. დოგმის დანიშნულება არ არის მრწამსის ცვლილება, მასზე რაიმე არსებითის, ახლის დამატება, არამედ უარყოფა იმ სიახლისა, რომელიც მცდარ ერეტიკულ მოძღვრებას მოაქვს. მართლაც, ნიკეის მსოფლიო საეკლესიო კრების „ჰომოუსიო“ (ერთარსი) უპირისპირდება არიანიზმის მიერ შემოტანილ მანამდე არარსებულ ერეტიკულ სწავლებას, ქალკედონის კრება კი სიტყვებით „განუცალკევებლად“ და „განუყოფლად“ – ნესტორიანულს, ხოლო სიტყვებით „შეურევნელად“ და „შეუცვლელად“ – მონოფიზიტურს. სწორედ ამიტომაა, რომ დოგმები ეკლესიაში მისი დაარსებისთანავე არ ჩამოყალიბებულა და მოგვიანებით ფორმულირდა მსოფლიო საეკლესიო კრებებზე. სამაგიეროდ, ეკლესიაში თავიდანვე იყო მრწამსი, რომელიც წმინდა წერილისგან ამოღებული გამოცხადებითი ჭეშმარიტების გამომხატველი ფრაზებისგან შედგებოდა. რაკი დოგმის ფუნქცია, უპირველეს ყოვლისა, მრწამსში გამოხატული ჭეშმარიტების დაცვაა და მისი არსებობის აუცილებლობა მხოლოდ ერესების გაჩენამ მოიტანა, ახალ დოგმას არ შეუძლია უკვე არსებულ გამოცხადებით ჭეშმარიტებას რაიმე არსებითი შემატოს, მისი სიახლე მხოლოდ გამოხატვის ფორმაში, ანუ პერიფრაზირებაში ვლინდება. ეკლესიაში თავიდანვე არსებული გამოცხადებითი ჭეშმარიტების შეუცვლელად დაცვის მოთხოვნა გამოხატულია თავად უფლისა და პავლე მოციქულის სიტყვებში. მართლაც, იოანეს სახარებაში (14:26) უფალი ჰპირდება მოციქულებს, რომ სულიწმინდა, რომელსაც მამა მისი სახელით მოავლენს, „გაგახსენებთ ყველაფერს, რაც გითხარით“. ეს ნიშნავს, რომ სულიწმინდა რაიმე არსობრივად ახალ სწავლებას კი არ მოიტანს, არამედ მოციქულებს იმის სწორად გაგებაში დაეხმარება, რაც მათ უკვე მიიღეს განკაცებული ლოგოსისგან. პავლე მოციქულიც გალატელთა მიმართ ეპისტოლეში (1:8) აცხადებს, რომ თვით ანგელოზებსაც არ აქვს უფლება, მორწმუნეებს ისეთი რამ ახარონ, მოციქულებს რომ არ უქადაგიათ.
ზემოქმულის საპირისპიროდ, ე. წ. „დოგმატური განვითარების“ კათოლიკური კონცეფცია ამტკიცებს, რომ ახალ დოგმატებს, უკვე არსებულის „გაღრმავებისა“ და „განვითარების“ გზით, არსებითად ახალი ჭეშმარიტებების მოტანა შეუძლია. ასეთი „გაღრმავებისა“ და „განვითარების“ შედეგია დოგმები, რომლებსაც არათუ იცნობს ეკლესიის წმინდა გადმოცემა, არამედ წინააღმდეგობაშიც კი მოდის მათთან.
ასეთი დოგმების მაგალითებია: ფილიოქვე („და ძისაგანაც“), ის საბოლოოდ დადასტურდა ლიონის მეორე (1274) და ფლორენციის (14381445) კრებებზე; ქალწულ მარიამის უბიწო ჩასახვა (1854); პაპის უცდომელობა ex cathedra (1870) და ა. შ.
როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ლუთერმა sola scripturaზე დაყრდნობით უარყო ეკლესიის წმინდა გადმოცემა, იერარქია, წმინდანებისა და ხატების თაყვანისცემა და ა.შ. მან ეს გააკეთა იმ საბაბით, რომ წმინდა წერილი მათზე პირდაპირ არ საუბრობს. ამის მიზანი კი, მისივე სიტყვებით, „ეკლესიის პირვანდელი სიწმინდის აღდგენა“ იყო. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ლუთერი ფიქრობდა, რომ საუკუნეების განმავლობაში არაფერი უნდა შეცვლილიყო ეკლესიის ცხოვრების გარეგან გამოხატულებებშიც კი. მისი ასეთი პოზიცია არა მარტო გაუმართლებელია ეკლესიოლოგიური თვალსაზრისით, არამედ თავისთავადაც ალოგიკურია. ეკლესიოლოგიური თვალსაზრისით, „პირვანდელი სიწმინდის აღსადგენად“ არათუ აუცილებელი, არამედ გაუმართლებელია პირველი საუკუნის ეკლესიის ბრმად კოპირების მცდელობა. ეკლესიაში არ უნდა იცვლებოდეს დოგმები, ანუ გამოცხადებითი ჭეშმარიტება და საკრამენტულ ცხოვრების არსი, რაც მისი იდენტობის განმსაზღვრელია, მაგრამ უნდა იცვლებოდეს და მდიდრდებოდეს ამ ცხოვრების გარეგნული გამოვლინებები. მას შემდეგ, რაც ქრისტიანობა დევნულობის მდგომარეობიდან რომის ძლევამოსილი იმპერიის სახელმწიფო რელიგიად იქცა, ეკლესია ახალი გამოწვევების წინაშე დადგა, რასაც გარკვეული ცვლილებების აუცილებლობა მოჰყვა: ახალმა ადმინისტრაციულმა ამოცანებმა პატრიარქების, მიტროპოლიტებისა და არქიეპისკოპოსების არსებობა მოიტანა. ამ დროს შეიცვალა ძველი ეპისკოპოსების მხოლოდ გარეგანი ადმინისტრაციული სტატუსი, მაგრამ მათ, როგორც მღვდელმსახურთა საკრამენტულ უფლებებსა და მოვალეობებს, არც მიმატებია რამე და არც დაჰკლებია. მღვდელმსახურებისა და ეკლესიის წევრების ცხოვრებისა და მსახურების ახალ გარემოებებს ახალი კანონიკური დადგენილებებისა და მათი კოდიფიკაციის აუცილებლობა მოჰყვა; ეკლესიას საშუალება მიეცა, ღიად და უფრო ფართოდ გაეშალა საგანმანათლებლო და მისიონერული მოღვაწეობა და სოციალური მსახურება, რამაც ბუნებრივად განაპირობა შესაბამისი ინსტიტუციური ცვლილებები მის ადმინისტრაციულ სტრუქტურებში და ა. შ. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ამ დროს იცვლებოდა ეკლესიის მხოლოდ გარეგანი გამოვლინებები და არა მისი არსი, ანალოგიურად მოზრდილი ადამიანისა, რომელიც განსხვავდება იმისგან, როგორიც ჩვილობის ასაკში იყო, თუმცა მასთან იგივე იდენტობა აერთიანებს. რაც შეეხება წმინდა წერილის ერთადერთ ავტორიტეტად გამოცხადებას ქრისტიანული რწმენისა და ცხოვრების საქმეში, უნდა აღინიშნოს, რომ ეკლესია კი არ წარმოიშვა ახალი აღთქმის წმინდა წერილიდან და მასში კი არ პოულობს თავისი არსებობის საფუძველს, როგორც ეს ლუთერს წარმოუდგენია, არამედ, პირიქით, ახალი აღთქმის წმინდა წერილი შეიქმნა ეკლესიის წიაღში, რომელიც მისი დამაარსებელი მოციქულების ქადაგების გაგრძელებაა. როგორც ტერტულიანე სამართლიანად აღნიშნავს, წმინდა წერილი ეკლესიის წიგნია და წმინდა გადმოცემის გარეშე შეუძლებელია მისი სწორად გაგება. ლუთერისა და, ზოგადად, პროტესტანტიზმის ალოგიკური პოზიცია შემდეგი ფაქტიდანაც ჩანს: ახალი აღთქმის წმინდა წერილის შემადგენლობა (27 წიგნი) ეკლესიამ დაადგინა. მას რამდენიმე საუკუნე დასჭირდა სულიერ გამოცდილებაზე დაყრდნობით ერთმანეთისგან განესხვავებინა კანონიკური ანუ ღვთივსულიერი ტექსტები აპოკრიფულისგან. ლუთერი დემონსტრაციულად უარყოფს წმინდა გადმოცემას, თუმცა უკრიტიკოდ იღებს ამ გადმოცემის მიერ დადგენილ წმინდა წერილის კანონს. როგორც ხდება ხოლმე, არასწორ პოზიციაზე მდგომი ადამიანი ვერ ითვალისწინებს ან შეგნებულად უგულებელყოფს ფაქტებს, რომლებიც მას ეწინააღმდეგება. კერძოდ, თავად ახალი აღთქმის წმინდა წერილზე არ შეიძლება მისი კანონიკურობის ფორმალური დაფუძნება. როდესაც მოციქულები „წერილს“ ახსენებენ, იქ ძველი აღთქმის წმინდა წერილის წიგნებს გულისხმობენ. მოციქულთა არცერთი ეპისტოლე არ ამოწმებს, რომ ის კანონიკური ტექსტების ნაწილია. უფრო მეტიც, ზოგიერთი წმინდა მამა და ძველი ადგილობრივი ეკლესია რაღაც პერიოდამდე წმინდა კლიმენტი რომაელის პირველ ეპისტოლესა და ჰერმიას „მწყემსს“ მიიჩნევდა კანონიკურ ტექსტად. თვით იოანეს „აპოკალიფსი“ წმინდა წერილში საბოლოოდ მხოლოდ მე5 საუკუნეში დამკვიდრდა. ლუთერის ალოგიკური პოზიციის საილუსტრაციო უამრავი მაგალითიდან შეიძლება კიდევ რამდენიმე მოვიყვანოთ: წმინდა წერილში არსად გვხვდება ტერმინი „სამება“, მასში ვერ ვნახავთ ლოცვას, რომელიც პირადად იესო ქრისტესადმია მიმართული, თუმცა ლუთერი მათ კანონიერებას არ უარყოფს. ის ასევე არ უარყოფს მსოფლიო საეკლესიო კრებების მიერ დადგენილ ზოგიერთ დოგმასაც. ეს ყველაფერი მიუთითებს, რომ ფუნდამენტურად არასწორია ეკლესიაში ყველაფერი უცვალებელად მიიჩნიო.
ადვილი დასანახია, რომ ჩვენ აქამდე ვცდილობდით უცვალებელისა და ცვალებადის არასწორი დიალექტიკა კათოლიციზმისა და პროტესტანტიზმის მართლმადიდებლობისგან განსხვავების ერთერთ მთავარ ფაქტორად წარმოგვეჩინა. ამ სამ კონფესიას შორის არსებული განსხვავება ფუნდამენტურ ხასიათს ატარებს, რადგან ის ქრისტიანული რწმენის არსებით ელემენტებს ეხება. ამის საჩვენებლად უპრიანი იქნება განვიხილოთ, როგორ შეესაბამება თითოეული მათგანი ქრისტიანული გამოცხადების უმთავრეს ელემენტებს: სოტერიოლოგიურს (გამოხსნის აუცილებლობა) და ტელეოლოგიურს (ადამიანის განღმრთობა). ამ ელემენტების ფუნდამენტურ მნიშვნელობას თავად ქრისტიანობის ყველა სხვა რელიგიისგან განმასხვავებელი თავისებურებები განაპირობებს: მისი გამოცხადების სპეციფიკური ფორმა (ღვთის განკაცება) და შინაარსი (ადამიანური ბუნების დაცემულობა, გამოხსნის აუცილებლობა და ამის შეუძლებ ლობა კაცთაგან).
ჩვენი ამოცანის გასაადვილებლად კარგი იქნება, თუ ქრისტიანული გამოცხადებიდან მუხლობრივად გამოვყოფთ რამდენიმე უმთავრეს პუნქტს:
ადამისა და ევას პირველყოფილმა ცოდვამ ადამიანური ბუნების საყოველთაო დაცემულობა გამოიწვია. ადამიანური ბუნების დაცემა გამოიხატება ცოდვისადმი დაუძლეველ მიდრეკილებაში. ადამიანს შეუძლია თავი აარიდოს რომელიმე კონკრეტულ ცოდვას, მაგრამ ვერ გაექცევა ცოდვილიანობას, ანუ გაცნობიერებულად თუ გაუთვიცნობიერებლად მაინც ჩაიდენს რაღაც სხვა ცოდვას. ადამიანური ბუნების დაცემულობა საყოველთაო ემპირიული მოცემულობაა. კაცობრიობის არსებობის მთელი ისტორიის განმავლობაში ადამიანები ყველგან და ყოველთვის რაღაც ცოდვას ჩადიოდნენ. ამის გამოა, რომ მართლმადიდებლური ასკეტური ტრადიცია ცოდვას უფრო უძლურების, ანუ დაავადების გამოხატულებად მიიჩნევს, თუმცა, ამავე დროს, არ უარყოფს იმასაც, რომ უმეტეს შემთხვევაში ის (ცოდვა) გადაწყვეტილების,„ ანუ ნებაყოფლობითი არჩევანის შედეგია. პრინციპში, ცოდვისადმი მიდრეკილება და ნებაყოფლობითი არჩევანი ერთმანეთს არ ეწინააღმდეგება, პირიქით, ისინი ერთმანეთს განაპირობებენ. ამ უკანასკნელის მიუხედავად, მართლმადიდებლებს სწამთ, რომ ადამიანს სულიწმინდის დახმარებით შეუძლია სიკეთე ჩაიდინოს (სინერგია). ამით განსხვავდება მართლმადიდებლობა პროტესტანტიზმისგან, რომელიც მთლიანად უარყოფს სულიერ თავისუფლებას ადამიანში (სიკეთის თავისუფალ არჩევანს). ამის გამოა, რომ პროტესტანტი „ღვთაებრივი ამნისტიის“ იმედზეა და ქრისტიანული ეკლესიის ასკეტურ ტრადიციას (ცოდვასთან ბრძოლის საუკუნოვან გამოცდილებას) უარყოფს. რაც შეეხება კათოლიკეებს, ისინი ცოდვაში უფრო დანაშაულს (ასე ვთქვათ, იურიდიულ ასპექტს) ხედავენ, ვიდრე უძლურების, დაავადების გამოვლინებას. ამის გამოხატულებაა სატისფაქციის (შეურაცხყოფილი ღმერთის კეთილი საქმეებით დაკმაყოფილების) მოძღვრება და მასზე დაფუძნებული ინდულგენციებით ვაჭრობის პრაქტიკა, რომელსაც წმინდა სამოციქულო გადმოცემა არ იცნობს.
ადამიანს არ შეუძლია საკუთარი ძალისხმევით განიკურნოს თავი დაცემული ადამიანური ბუნებისგან (გულის ვნებებისგან განწმენდა) და თავიდან აიცილოს საკუთარი ბუნების დაცემულობის შედეგები (გარდაცვალების შემდეგ მისი უკვდავი სულის ჯოჯოხეთში მოხვედრა).
ამ დებულების პირველი ნაწილიც საყოველთაო ემპირიული მოცემულობაა. კაცობრიობის არსებობის მთელი ისტორიის განმავლობაში ყველა ხალხსა და კულტურაში არსებობდნენ ფილოსოფოსები, მოძღვრები, რელიგიური ფიგურები, ავტორიტეტული ტექსტები, რელიგიური ტრადიციები და ა. შ., რომლებიც ადამიანებს სწორი ცხოვრებისკენ მოუწოდებდნენ და მისკენ მიმავალ გზას მიუთითებდნენ, მაგრამ ამაოდ. ჯერ ერთი, ამ საკითხთან დაკავშირებით არასოდეს არსებულა ერთიანი აზრი, მეორე, მაშინაც კი, როდესაც ადამიანს გულწრფელად სჯერა რომელიმე მოძღვრების ან რელიგიური ტრადიციისა და სურვილი აქვს, მას მისდიოს, მაინც ვერ ახერხებს ამის სათანადოდ გაკეთებას. მართლმა დიდებლური ასკეტური ტრადიციის თანახმად, გაცნობიერება იმისა, რომ ადამიანს ღვთაებრივი მადლის შეწევნის გარეშე სიკეთის გაკეთება და ღვთის მცნებების აღსრულება არ შეუძლია თავმდაბლობის და წმინდა ცხოვრების საფუძველთა საფუძველია. მართლმადიდებლური ასკეტური ტრადიციის თანახმად, „კეთილ საქმეებს“ თავისთავადი ღირებულება არ გააჩნია, ღმერთი ადამიანურ საქმეებს მაშინ აძლევს ფასს, როდესაც ისინი გულის შემუსვრილების (საკუთარი უძლურების განცდის), თავმდაბლობისა და გულწრფელი რწმენის გამოვლინებაა. ამის საპირისპიროდ, კათოლიკეები სიკეთედ მიიჩნევენ ისეთ საქმეებს, რომლებიც ღმერთის სახელით კეთდება და თანხმობაშია უფლის მცნებებთან. კათოლიკური ზნეობრივი ღვთისმეტყველების თანახმად, ასეთ საქმეებს ინტრინსიკური (თავისთავადი, სხვებისგან დამოუკიდებელი, შინაგანი) ღირებულება აქვთ. კეთილი საქმეების ამგვარ გაგებას ეფუძნება ზეჭარბი დამსახურების კათოლიკური მოძღვრება, „თანაგამომხსნელის“ (CoRedemptrix) კათოლიკური კონცეფცია, ინდულგენციებით ვაჭრობის პრაქტიკა, სწავლება განსაწმენდელის არსებობის შესახებ და ა. შ. ამ ჩამონათვალის არცერთი ელემენტი სამოციქულო წმინდა გარდამოცემის ნაწილი არაა, ისინი ამ წმინდა ტრადიციის დამახინჯების გამოვლინებებია. რაც შეეხება პროტესტანტებს, ისინი მეორე უკიდურესობაში ვარდებიან და არა მარტო კეთილი საქმეების კათოლიკურ კონცეფციას უარყოფენ, არამედ სინერგიის (ღმერთთან თანამოქმედების) მართლმადიდებლურ სწავლებასაც. ამის გამო უარყოფენ პროტესტანტები ბერმონაზვნური ცხოვრების ტრადიციას, ისინი ლაპარაკობენ არა ადამიანის განწმენდასა და სულიერ სრულყოფაზე, არამედ „გამართლებაზე“ (Justificatio), რომელშიც წმინდად იურიდიულ შინაარს დებენ. პროტესტანტების მიხედვით, ღმერთი ადამიანს „გამართლებას“, ანუ ცოდვებისგან ამნისტიას, მხოლოდ და მხოლოდ რწმენის გამო ანიჭებს (Sola Fide). ამასთან, პროტესტანტული სწავლებით, ეს რწმენაც აბსოლუტურად დაუმსახურებელი წყალობაა ღვთისგან. აქედან გამომდინარე, პროტესტანტები ფაქტობრივად მთლიანად უარყოფენ ადამიანის რეალურ მონაწილეობას მისი გამოხსნის იკონომიაში. აქედან მოდის „ღვთაებრივი პრედესტინაციის“ მოძღვრება, რომელიც თითქმის ყველა პროტესტანტულ დენომინაციაში გვხვდება და უკიდურეს ფორმას კალვინისტებთან (ორმაგი პრედესტინაცია) იღებს. ამ მოძღვრების თანახმად, ღმერთი წინასწარ, ადამიანური საქმეების გაუთვალისწინებლად, იღებს გადაწყვეტილებას რჩეულების „გამართლებაზე“ ანუ გადარჩენაზე, დანარჩენები კი ჯოჯოხეთში ხვდებიან სამუდამო ტანჯვისთვის. პრედესტინაციის პროტესტანტული მოძღვრება არა მარტო ადამიანების გამოხსნის ქრისტიანულ სოტერიოლოგიურ სწავლებას ანგრევს, არამედ პირდაპირ კონფლიქტში შედის ღვთაებრივი სამართლიანობის ქრისტიანულ განცდასა და თვით საღ აზრთანაც კი.
ადამიანების საცხონებლად აუცილებელი იყო ღმერთის განკაცება, მისი ჯვარცმა და მკვდრეთით აღდგომა. ქრისტეს მაცხოვნებელ ძალასთან თანაზიარება მხოლოდ საეკლესიო საიდუმლოებებში მონაწილეობითაა შესაძლებელი.
ნათლისღებით ადამიანი ეკლესიის წევრი ხდება, ლიტურგიაში მონაწილეობით კი უფლის სისხლსა და ხორცთან ზიარების შესაძლებლობა ეძლევა, რომელიც ევქარისტიული პურისა და ღვინის საშუალებით მოიცემა. ევქარისტიული პურისა და ღვინის უფლის სისხლად და ხორცად გადაქცევა შეუქმნელი ღვთაებრივი მადლის ზემოქმედებით ხდება. მართლმადიდებლური სწავლებით (წმინდა გრიგოლ პალამა), მადლი ღმერთისგან განუყოფელი, ანუ შეუქმნელი და მარადიული ღვთაებრივი მოქმედება და ძალაა. რაკი ღმერთი დროისა და სივრცის მიღმაა, ასეთივეა მისი მარადიული მადლიც. აქედან გამომდინარე, მართლმადიდებლური სწავლებით, ყველა მართლმადიდებლური ევქარისტია, აღსრულების დროისა და ადგილის მიუხედავად, საიდუმლო სერობის ნაწილი და გაგრძელებაა, რადგან დროისა და სივრცის კატეგორიები ქმნილებას მიემართება და არა თავად ღმერთს და მისი მადლის მოქმედებას. კათოლიკური ეკლესიის ტრადიციული სწავლებით, ღვთაებრივი მადლი ქმნილია, მაგალითად, ის ლიტურგიკული ღვთისმსახურებისას იქმნება მღვდელმოქმედების დროს (რამდენიმე თანამედროვე კათოლიკე თეოლოგი ამ სწავლების მოდიფიკაციას ცდილობს). ამიტომ კათოლიკეების აზრით, მესა საიდუმლო სერობის გაგრძელება კი არაა, გამეორებაა. ეს აბსურდია, რადგან ადამიანს არ შეუძლია ღვთის საქმეები გაიმეოროს, ღმერთის მოქმედებას არ შეიძლება გაუტოლდეს ღვთის სახელით აღსრულებული ადამიანური ქმედებები. ეს არასწორი შეხედულება გამოხატულებას პოულობს კათოლიკური მესის კონცეფციასა და პრაქტიკაში. საეკლესიო საიდუმლოებები, განსაკუთრებით ლიტურგიკული მსახურება, წმინდა სამოციქულო ტრადიციის უმთავრესი ნაწილია, საეკლესიო საიდუმლოებები იესო ქრისტეს მიწიერი ცხოვრების საკრამენტული გაგრძელებაა დედამიწაზე, აქედან მოდის მათი ცხოველმყოფელი ძალა, ამიტომ დამახინჯებული საკრამენტული მოძღვრება და პრაქტიკა რისკის ქვეშ აყენებს ამ საიდუმლოებების გამომხსნელობით ძალას. რაც შეეხება Sola Fideით დაიმედებულ პროტესტანტებს, ისინი რეალურად აღარც საჭიროებენ საეკლესიო საიდუმლოებებს. ამიტომ შემთხვევითი არაა, რომ პროტესტანტული ეკლესიების აბსოლუტური უმრავლესობა ლიტურგიულ მსახურებას მხოლოდ სიმბოლურ მნიშვნელობას, საიდუმლო სერობის „მოგონების“ ფუნქციას ანიჭებს.
ეკლესია ქრისტეს მისტიკური სხეულია. ეს ნიშნავს, რომ განკაცებული ღმერთი ეკლესიაში საკრამენტულად აგრძელებს თავის ფიზიკურ მყოფობას დედამიწაზე. ამ თვალსაზრისით, იუდეაში მცხოვრებ ქრისტეს თანამედროვე მორწმუნეებს უპირატესობა არა აქვთ სხვა მორწმუნე, ეკლესიურ ადამიანებთან მიმართებით. რა ძალითაც შეეწეოდა ქრისტე მორწმუნეებს, რომლებიც მას პირადად მიმართავდნენ იუდეაში ფიზიკური არსებობისას, ზუსტად იგივე ძალა მოქმედებს საეკლესიო საიდუმლოებებში. სხვაგვარად შეუძლებელია, რადგან იესო ქრისტე მხოლოდ მისი თანამედროვე და თანამემამულე ადამიანებისთვის არ მოსულა დედამიწაზე. თუ ეკლესია ქრისტეს მისტიკური სხეულია, მღვდელმსახურებს მხოლოდ რეპრეზენტაციული ფუნქცია აქვთ საიდუმლოებების აღსრულებისას, ისინი ამ დროს ღმერთს წარმოადგენენ, ანუ განასახიერებენ და არ მოქმედებენ მის მაგივრად. კათოლიკური სწავლება რომის პაპის პრიმატის შესახებ და მისი ექს კათედრა შეუმცდარობის დოგმა (Infallibilitas ex cathedra) პირდაპირ ეწინააღმდეგება ზემოხსენებულ პრინციპს, რადგან ის რომის პაპს მხოლოდ ღმერთისთვის შესაფერის ატრიბუტებს ანიჭებს. ეს კათოლიკური ცდომილებები წმინდა სამოციქულო ტრადიციისა და ქრისტიანული ეკლესიოლოგიის სერიოზული გაუკუღმართებაა. რაც შეეხება პროტესტანტებს, ისინი საერთოდ აღარ ცნობენ საეკლესიო საიდუმლოებებს, პროტესტანტული ეკლესია არსებითად არ განსხვავდება იუდაური სინაგოგისა და მუსლიმური მეჩეთისგან, რომლებიც საერთო ლოცვის, წმინდა წერილის კითხვისა და ქადაგებების მოსმენის ადგილია და არა საღვთო საიდუმლოებების აღსრულებისა.
ღმერთმა ადამიანი განღმრთობისთვის, ღვთაებრივ ბუნებასთან თანაზიარებისთვის შექმნა.
მართლაც, პეტრე მოციქული თავის მეორე ეპისტოლეში წერს: „რომელთაგანაც გვებოძა დიადი და ფასდაუდებელი აღთქმანი, რათა ამქვეყნად გულისთქმის ხრწნილებისაგან განრიდებულნი, საღმრთო ბუნების თანაზიარნი გახდეთ“ (II პეტრე, 1, 4). მართლმადიდებლური სწავლებით, საღმრთო ბუნებასთან, ანუ ღმერთის შეუქმნელ, მარადიულ არსთან ზიარება, ადამიანს მხოლოდ ასევე შეუქმნელი, მარადიული მადლის, ანუ ენერგიების საშუალებით შეუძლია. რაკი ღვთაებრივი მადლი ჩვენი დედამიწაზე ცხოვრების დროსაც მოქმედებს, ადამიანის განღმრთობა მისი მიწიერი ცხოვრებიდან იწყება. ამის მაგალითებია ყოვლადწმინდა ღვთისმშობელი და წმინდანები, რომლებიც ადამიანებად რჩებიან, მაგრამ ღვთაებრივი ძალითა და ავტორიტეტით მოქმედებენ: კურნავენ, წინასწარმეტყველებენ და სხვა სასწაულებს აღასრულებენ.
რაკი კათოლიკური ტრადიციული სწავლებით, ღვთაებრივი მადლი ქმნილებაა, მას არ შეუძლია ადამიანის განღმრთობა. მათი აზრით, ადამიანი განღმრთობას გარდაცვალების შემდეგ იწყებს, რაც ღვთაებრივი არსის ე. წ. „ნეტარი ჭვრეტით“ (Visio beatific) მიიღწევა. მართლმადიდებლური თეოლოგია უარყოფს ასეთი ჭვრეტის შესაძლებლობას, რადგან ის წინააღმდეგობაში მოდის ქრისტიანული აპოფატიკური ღვთისმეტყველების უძველეს ტრადიციასთან. რაც შეეხება პროტესტანტებს, ისინი საერთოდ არ ლაპარაკობენ განღმრთობაზე, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, მათთვის მთავარი „გამართლებაა“ (Justificatio).
ცხადია, რომ ზემოთქმული მთლიანად არ ამოწურავს ყველა განსხვავებას, რომლებიც მართლმადიდებლურ, კათოლიკურ და პროტესტანტულ კონფესიებს შორის არსებობს, თუმცა ის საკმარისია იმის საჩვენებლად, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია ეკლესიის ცხოვრებაში მკვეთრად გაიმიჯნოს უცვალებელი ცვალებადისგან, რათა პირველი მტკიცედ იქნეს დაცული, მეორე კი გონივრულად დაექვემდებაროს ცვლილებას საეკლესიო იკონომიისა და ადაპტაციის პრინციპის გამოყენებით.
- დანიურად დაწერილი ეს წიგნი ინგლისურ ენაზე ყველაზე ხშირად ითარგმნება შემოკლებული სათაურით: Concluding Unscientific Postscript. რაკი მისი ქართული თარგმანი ჯერ არ არსებობს, სტატიაში ის ორიგინალური სათაურით მოვიხსენიეთ.
- აქ ჩვენი აზრის უფრო მკაფიოდ და გასაგებად გამოსახატავად გადავწყვიტეთ, ერთმანეთისგან გაგვერჩია პიროვნული და ინდივიდუალური იდენტობა. ინდივიდუალურ იდენტობაში გვესმის ის პირადი თავისებურებები – ხშირად ჩვენგან დამოუკიდებელი – რომლებიც სხვებისგან განგვასხვავებს, მაშინ როდესაც პიროვნული იდენტობა უფრო ეფუძნება აქსიოლოგიას ანუ ფასეულობით არჩევანს ანუ ცხოვრების საზრისს. ასეთი განსხვავების გაკეთება სასურველია, რადგან ინდივიდუალური იდენტობა იმ საზღვრებს გვაძლევს, რომლებითაც კოლექტივისგან ან ბრბოსგან განვცალკევდებით, მაშინ როდესაც პიროვნული იდენტობა იმისთვის გვჭირდება, სხვა პიროვნებებთან აქსიოლოგიური, ანუ კრებსითი ერთობა რომ დავამყაროთ, რომელიც საერთო გაზიარებულ ფასეულობებს ეფუძნება.
- ლათინური ტერმინი sola scriptura („მხოლოდ წერილი“) პროტესტანტული თეოლოგიის ფუნდამენტურ პრინციპს გამოხატავს, რომელიც ქრისტიანული რწმენისა და ცხოვრების ერთადერთ ავტორიტეტად წმინდა წერილს მიიჩნევს. ამ პრინციპის მიხედვით, ეკლესიაში მხოლოდ იმას აქვს არსებობის უფლება, რაც წმინდა წერილშია მოხსენიებული. ამ პრინციპის სახელით უარყოფენ პროტესტანტები წმინდა გადმოცემას, საეკლესიო იერარქიას, წმინდანებისა და ხატების თაყვანისცემას, საეკლესიო საიდუმლოებებს და, ზოგადად, წმინდა გადმოცემას.
- სიტყვები „ეკლესიოლოგია“, „სოტერიოლოგია“ და „ტელეოლოგია“ ბერძნული წარმოშობისაა, პირველი ნიშნავს სწავლებას ეკლესიის შესახებ, მეორე – ცხონების, გადარჩენის შესახებ, მესამე კი – საბოლოო მიზანს, დანიშნულებას, საზრისს და ა. შ.
