დიალოგი ათეიზმსა და საბოლოო განკითხვაზე
ავტორი: მიტროპოლიტი ანტონ სუროჟელი
ვფიქრობ, რომ ათეიზმი, როგორც „ცდისეული ცოდნა“ – გაუგებრობაა. იდეოლოგიურად ათეიზმი, ათეიზმის ფილოსოფია უბრალოდ შეიძლება შეესაბამებოდეს იმ აღზრდას, რომელიც მიიღეთ, მაგრამ როდესაც ადამიანი ამბობს: „ღმერთის შესახებ არაფერი ვიცი, და ამიტომ შეუძლებელია ის არსებობდეს“, – ეს ძალიან პრიმიტიული მიდგომაა. მე შემიძლია ვიყო ბრმა ან ყრუ, არაფერი ვიცოდე მუსიკის და ხილული სამყაროს შესახებ, მაგრამ ეს არ ამტკიცებს მის არარსებობას. ეს შეიძლება გართულდეს იმით, რომ ადამიანები ბოროტის ნებით ან თვითონ დაბრმავებულები (არსებობს ასევე სხვა მიზეზები: მე მოგცემთ ერთ ძალიან ცნობისწადილის აღმძვრელ მაგალითს) სხვებს უკეტავენ რწმენისკენ მიმავალ გზას, იმით, რომ უბრალოდ ცდილობენ როგორღაც მოაკვდინონ რწმენის უნარი, დაჰყავთ რწმენა რაღაც რელიგიურ მდგომარეობამდე, მაშინ, როდესაც მან გაცილებით ფართო არეალი უნდა მოიცვას.
მაგრამ ზოგჯერ, ადამიანი ურწმუნო ხდება იმიტომ, რომ ეს მისი ერთადერთი თავდაცვაა სინდისის წინააღმდეგ. ახლა გამახსენდა ერთი ჭკვიანი, დახვეწილი, განათლებული მღვდლის ისტორია პარიზში. ერთ დროს ის “უღმერთო“ იყო, ე.ი. ღმერთის გარეშე ცხოვრობდა და თავს ზედმეტად კულტურულად და განვითარებულად თვლიდა იმისათვის, რომ თუნდაც ეფიქრა მორწმუნეობაზე. ის ერთ მღვდელს გაესაუბრა. სოფლის მღვდელი, ყოველგვარი განსაკუთრებული განათლების გარეშე, რომელიც რუსეთიდან მოხვდა ემიგრაციაში, დიდი ხანი უსმენდა და ორი რამ უთხრა: „პირველ რიგში, საშა, არც ისე მნიშვნელოვანია, რომ ღმერთის არ გწამს – მას ამისგან არაფერი დაემართება, აღსანიშნავი ის არის, რომ ღმერთს სწამს შენი.“ და მეორე: „საშა, შინ ხომ არ წახვიდოდი და დაფიქრდებოდი, რომელ მომენტში და რატომ დაკარგე რწმენა, რომელი მომენტიდან გეჩვენა საჭიროდ ღმერთის არარსებობა.“
საშა დაბრუნდა სახლში და დაიწყო ფიქრი; კითხვის ასეთი სახით დასმამ საგონებელში ჩააგდო. ის მისიონერულ ქადაგებას და მითითებებს ელოდა, წაეკითხა რაღაც ტრაქტატები, ამის ნაცვლად კი: „წადი და გაერკვიე“. და, როგორც შემდეგ თვითონ ყვებოდა, თავიდან პარიზში საღვთისმეტყველო ინსტიტუტში მიღებულ განათლებაში ეძებდა მიზეზებს, შემდეგ რუსეთის უნივერსიტეტში რევოლუციამდე, შემდეგ კიდევ სადღაც, მაგრამ ვერაფრით შეძლო ეპოვა. სანდომიანი ბავშვი იყო, ყოველ კვირას ეკლესიაში დადიოდა და ძალიან ღვთისმოსავ ბიჭუნად ითვლებოდა: მიდიოდა, პირჯვარს იწერდა, შუა ეკლესიაში წინ დგებოდა და ლოცულობდა. ყოველ კვირას ერთ კაპიკს აძლევდნენ, რომელიც ბრმა მათხოვარის ქუდში უნდა ჩაედო. ის მას დებდა და ეკლესიაში მიდიოდა იმ გრძნობით, რომ კეთილი საქმე გააკეთა, გამოიჩინა სიყვარული, ყურადღება – და უკვე სუფთა სინდისით შეუძლია ღმერთთან მივიდეს. როგორღაც შობის წინ, როდესაც დედასთან ერთად ქალაქში სეირნობდა, მაღაზიაში შეყოვნდა, სადაც საოცარი ხის ცხენი იყიდებოდა, რომელიც ექვსი კაპიკი ღირდა. მან სთხოვა დედას, რომ ეყიდა, მაგრამ ის უარზე დადგა. ძალიან ნაწყენი დაბრუნდა. ხოლო მომდევნო კვირას, როდესაც ეკლესიაში მიდიოდა და მიაღწია მათხოვრამდე, იფიქრა, თუ ექვსჯერ არ მისცემს კაპიკს, ცხენის ყიდვას შეძლებს, – და არ მისცა კაპიკი. ასე მოიქცა ოთხჯერ, ხოლო მეხუთეჯერ გაიფიქრა: თუ ერთ კაპიკს გამოვართმევ, მაშინ ორი კვირით ადრე შევძლებ ცხენის ყიდვას. მან ბრმას კაპიკი მოპარა. ამის შემდეგ შევიდა ტაძარში და იგრძნო, რომ არ შეუძლია წინ დგომა: ვაი თუ ღმერთი შენიშნავს, – და ერთ-ერთი კუთხისკენ წავიდა. ძიძა მასთან ერთად დაბრუნდა შინ და მშობლებს მოუყვა, რომლებიც აღფრთოვანდნენ: ის დღემდე პატარა იყო, ღვთის წინაშე დგებოდა; ახლა კი საკუთარ თავში ჩაღრმავდა, მისი ცხოვრება ღმერთში უფრო იდუმალი ხდება, ის მყუდრო ადგილს ეძებს, სადაც მდუმარედ და ჩაფიქრებულად შეძლებდა ღვთის წინაშე ყოფნას (როგორი ოპტიმისტი დედა იყო!). საშა კი გრძნობდა, რომ საქმე ძალიან ცუდად იყო და ღმერთს უნდა დამალვოდა. და აი, ერთხელაც უნივერსიტეტიდან მისი უფროსი ძმა დაბრუნდა, რომელმაც იქ ათეისტური სწავლება აიტაცა და ღმერთის არარსებობის მტკიცება დაუწყო. საშა მეუბნებოდა: მე ჩავეჭიდე ამას. თუ ღმერთი არ არის, მაშინ სრულებით უმნიშვნელოა, რომ ეს კაპიკი მოვიპარე და მეხუთე არ ჩავდე. ამ შემთხვევიდან დაიწყო მასში „უღმერთობა“: სწავლება იმის შესახებ, რომ ღმერთი არ არსებობს მან მიიღო, როგორც ერთადერთი ხსნა საკუთარი სინდისის მხილებათა წინააღმდეგ.
ამგვარად, როდესაც ადამიანი ამბობს, რომ „მე ურწმუნო ვარ“, – ან ამბობს: „ღმერთი არ არსებობს!“, – ყოველთვის ფილოსოფიური თვალსაზრისით მიდგომა არ არის საჭირო, ზოგჯერ შეიძლება კითხვა დავსვათ: საიდან მომდინარეობს ეს? ყოველთვის არ შეიძლება დავსვათ ის, როგორც მამა ვასილიმ, მაგრამ თუ ნამდვილად გსურთ რამე გააკეთოთ ამ ადამიანისთვის, თქვენ კითხვაზე კითხვა უნდა დაუსვათ საკუთარ თავს, რომ გაიგოთ; თუ ვერაფერს გაიგებთ, მუდამ მიზანს აცდენილი იქნება თქვენი ძიებები.
გარკვეული თვალსაზრისით, უღმერთობა – სამეცნიერო გაუგებრობაა, ეს მთელი რეალობის გამოკვლევაზე უარის თქმაა, ეს ისევე არასამეცნიეროა, როგორც იმის თქმა: ჩემთვის მუსიკა არ არსებობს, ამიტომ ის არ არის… არ შეიძლება ურწმუნოს კითხვა ასე დავუსვათ, რადგან, რასაკვირველია, არსებობს საკმაოდ დიდი მასალა იმისათვის, რომ თავი დაიხსნა. მაგრამ არსებითად, უღმერთობა – ესაა, არ ისურვო მიიღო მტკიცებულება თუნდაც ისტორიისა, ცალკეული ადამიანებისა, რომლებიც ამბობენ: მე ვიცი… ასეთები სწავლულთა შორისაც ბევრია: მაგალითად, პავლოვი.
როდესაც კეთილსინდისიერი სწავლული რეალობის საიდუმლოებას იხილავს, გაარჩევს მასში თავად ღმერთის საიდუმლოებას. რაღაცის შეგრძნება ურწმუნო ადამიანსაც შეუძლია. თუ ის თავის კვლევაში ჩაიძირება და იფიქრებს იმას, რაზეც ვსაუბრობდი, – რომ რწმენის სფერო რელიგიურებისთვის შემოსაზღვრული სფერო კი არ არის, არამედ ცხოვრებასთან დაკავშირებული. მაშინ, რასაკვირველია, თავის სამეცნიერო კვლევებში შექმნილი სამყაროს საიდუმლოებას იპოვის, მაგრამ ამან შეიძლება გამოუვლინოს შესაძლებლობა, სხვა შეკითხვები დაუსვას თავს. მე ვფიქრობ, ადამიანები, რომლებიც ამბობენ, რომ სამყაროს საიდუმლოების სიღრმეთა მიგნებით დაასკვნეს, ღმერთის არსებობა, ოდნავ მერყევ საფუძველზე დგანან, რადგან თქვა, რომ მორწმუნე გახდი შეიძლება მაშინ, როდესაც ღმერთის რეალობას შეეხე – უშუალოდ, ან ადამიანების საშუალებით; მაგრამ მხოლოდ ლოგიკურად მსგავსი დასკვნების გამოტანა არ შეიძლება. მე ვიცნობ ერთ ახალგაზრდა, ძალიან ნიჭიერ ადამიანს. ის უღმერთოდ გაიზარდა. როდესაც მან უნივერსიტეტში ჩააბარა, ოთახი ჭკვიან, განათლებულ მორწმუნესთან დაიკავა. მათ გაუთავებელი კამათი დაიწყეს. ყმაწვილი მოუმზადებელი იყო, მისი მასპინძელი კი ჭკვიანი, გამოცდილი და საბოლოოდ გაანადგურა. ახალგაზრდამ ლოგიკური დასკვნა მიიღო იმ ფაქტიდან გამომდინარე, რომ დიალექტიკურად დამარცხდა: ე.ი. მე მორწმუნე უნდა გავხდე. მან თავი მორწმუნედ გამოაცხადა, მოინათლა და ღვთისმეტყველების სწავლას შეუდგა. მისგან დიდებულ საქმეებს ელოდნენ. და გარკვეულ მომენტში ის მიხვდა, რომ არასდროს ჰქონია რამე სახის რელიგიური გამოცდილება და ლოგიკური დასკვნები იქიდან გამომდინარე გამოიტანა, რომ ლოგიკის სფეროში უფრო ჭკვიანმა, გამოცდილმა და განათლებულმა ადამიანმა დაამარცხა.
ეს ძალიან რთული საკითხია, იმიტომ, რომ ყოველთვის არსებობს სფერო, სადაც თვით სულიერად გამოცდილი ბოლომდე არ არის დარწმუნებული, რამდენად იცის თუ არ იცის მან გამოცდილებით. მაგრამ სანამ ადამიანში შეუძლებელია გამოვლინდეს (სანამ მას თვითონ არ შეუძლია გამოვლენა) ერთგვარი ობიექტური მიმართება, რომ მან ღმერთის შესახებ იცის პიროვნულად და არა ყურმოკვრით, არ არის საჭირო დავაჩქაროთ მისი ნათლობა ან მართლმადიდებლობაში მიღება. ჩვენ დასავლეთში ადამიანებს ძალიან დიდხანს ვაყოვნებთ სწორედ იმიტომ, რომ ჩემი მრწამსი ასეთია: საჭიროა, მან იცოდეს, რომ მარადიული ცხოვრება სადღაც საკუთარი გამოცდილების ფარგლებში არსებობს.
მაგრამ ხომ შეიძლება ამას თვით ნათლობამ შეუწყოს ხელი?
მას შეუძლია ხელშეწყობა, მაგრამ არ ძალუძს ყველაფერი შეცვალოს. მე ვიცი რიგი შემთხვევებისა, როდესაც ანგლიკანი და კათოლიკე მღვდლები პირდაპირ ეუბნებოდნენ ურწმუნო ადამიანს, რომელიც, სწორედ, რომ ბნელში ეძებდა: „მოინათლე და შენ მოგეცემა რწმენა“. ეს კატასტროფაა, რადგან რწმენა ასე არ გაიცემა. ის ეძლევა, მაგრამ არა უბრალოდ იმიტომ, რომ ადამიანს ნათლობის წესი აღუსრულეს. ორ ასეთ ადამიანს ვიცნობდი და მართლმადიდებლობაში მივიღე, მაგრამ ათობით წელს მომიწია მათთან მუშაობამ, რათა დაეძლიათ სასოწარკვეთილება და იმედგაცრუება, რომ ღმერთმა ისინი მოატყუა. მღვდელი მათ ღმერთის სახელით დაჰპირდა: „მე ჩაგიშვებ წმინდა წყალში და შენ მიიღებ რწმენას“. ჩაუშვა და სავსებით არაფერი მომხდარა. ერთ ადამიანს უფრო მძიმე რამ შეემთხვა: ის ფსიქიკურად მოშლილი ადამიანი იყო, რომელსაც დაჰპირდნენ არამარტო რწმენას, არამედ განკურნებას, და არც განკურნება ერგო, არც რწმენა.
არ შეიძლება ასეთი მიდგომა. არ შეიძლება პირობა მისცე, რომ საიდუმლოება ავტომატურად იმოქმედებს ადამიანზე. ეს მორფინის ნემსი არ არის, არც წამალი, რომელიც იმოქმედებს, ვინც არ უნდა იყო და რაც არ უნდა გაგიკეთონ. მართლმადიდებლურ სწავლებაში არსებობს საიდუმლოებათა უტყუარობის გაგება, რაც იმას ეხება, რომ საიდუმლოება, რომელიც ჩატარებულია კანონიერად ნაკურთხი მღვდლის მიერ და აღსრულდება ადამიანზე, რეალურია. მაგრამ არსებობს მეორე მხარეც: ის ნამდვილია, მაგრამ შეიძლება არ იყოს, რადგან არ აქვს ნიადაგი, რომელიც მას მიიღებდა. როდესაც მოციქული პავლე ამბობს: “რადგან ვინც უღირსად ჭამს და სვამს, თავისსავე განკითხვას ჭამს და სვამს, რაკიღა ვერ არჩევს უფლის სხეულს”(1 კორ.11:29) – ამაზე ვსაუბრობთ: არ შეიძლება საიდუმლოების მიღება იმ იმედით, რომ რაღაც მოხდება. ამისათვის საჭიროა ადამიანში ღმერთისადმი შიმშილი არსებობდეს. მაშინ საიდუმლოების გზით შეიძლება მოხდეს ის, რაც დიალექტიკის, კამათის და ა. შ. გზით შეუძლებელია.
– მიუხედავად ამისა, ათეიზმი სამყაროსთან მიმართებით ძალიან ღრმა რეალიზმთან არის დაკავშირებული. ეს ათეიზმში ისევე ძალიან მნიშვნელოვანია, როგორც ის, რომ მას საკუთარი თავის გამართლება არ შეუძლია. მე ვფიქრობ, რომ ქრისტიანობის დამოკიდებულება ათეიზმთან ყურადღებიანი უნდა იყოს…
–
პროფესორმა ფრანკმა, მგონი ერთ-ერთ თავის რეცენზიაში თქვა, რომ ერთადერთი ავთენტური მატერიალიზმი – ქრისტიანობაა, რადგან ჩვენ გვწამს მატერიის, ანუ გვწამს, რომ მას აქვს აბსოლუტური და საბოლოო რეალობა, გვწამს აღდგომა, ახალი ცა და მიწა, არა იმ გაგებით, რომ ყველაფერი მოცემული უბრალოდ ბოლომდე განადგურდება, არამედ ის, რომ ყველაფერი ახალი გახდება. მაშინ, როდესაც ათეისტს არ სწამს მატერიის ბედის, ის – გარდამავალი მოვლენაა. არა იმ თვალსაზრისით, როგორც ბუდისტი ან ინდუისტი განიხილავენ მას, როგორც მაოს, საბურველს, რომელიც გადაივლის, არამედ, როგორც არსებულ რეალობას, რომელიც როგორღაც შთანთქავს თავის ფორმებს: მე ვიცოცხლებ, მერე კი ელემენტებად დავიშლები, ელემენტები განაგრძობენ არსებობას, მე კი აღარ ვარსებობ. მაგრამ ბედი, ასე ვთქვათ, მოძრაობა რაღაც მიმართულებით, მატერიისთვის არ ჩანს, გამოსავალი არ არსებობს.
სამწუხაროდ, კამათი ყველაზე უკიდურესი სახის მატერიალიზმსა და ქრისტიანობას შორის არ მიმდინარეობს. არსებობენ ადამიანები, რომლებიც წერენ წიგნებს, მაგრამ ძალიან იშვიათია შეხვედრისა და ერთმანეთთან დალაპარაკების შემთხვევები. არსებობს მთელი რიგი თემებისა, სადაც შევძლებდით შეხვედრას, მაგრამ არა იმიტომ, რომ ჩვენ დავეთანხმებოდით ერთმანეთს, არამედ იმიტომ, რომ შეგვეძლებოდა გვესაუბრა იმავეზე. ვთქვათ, შეხების პირველი წერტილი – ადამიანია. თეორიულად სწორედ ადამიანი დგას მსოფლმხედველობის, აგრეთვე მატერიალიზმის მზრუნველობის ცენტრში, ისევე როგორც ქრისტიანული მსოფლმხედველობის ცენტრში. როგორი ადამიანი – ეს არის დიალოგის თემა. მეორე – საზოგადოება, რომელსაც ინდივიდის შეცვლის შესაძლებლობა აქვს. ჩვენ ხომ გვჯერა, რომ ეკლესია – არა როგორც სოციოლოგიური მოვლენა, არამედ ქრისტეს სხეული – ღვთაებრივი ბუნების თანაზიარს გვხდის (იხ. 2პეტ.1:4). ეს ნიშნავს, რომ აქაც არსებობს რაღაც თემა. ფოიერბახისეული გამოთქმა: ადამიანი ხდება ისეთი, როგორიც არის… ჩვენ გვწამს, რომ წმინდა საიდუმლოებთან ზიარებით ვხდებით ისეთები, როგორიც ქრისტეა. ეს ისევ ისეთი თემაა, რაზედაც შევძლებდით საუბარს, იმის ნაცვლად, რომ ერთმანეთისთვის დაგვეცინა ან ერთმანეთი გაგვეკიცხა. რასაკვირველია, არსებობს სხვა თემებიც, რომლებზეც მე ნაკლები მიფიქრია. სამწუხაროდ, რეალური დიალოგი არ არსებობს, მაგრამ არიან ათეისტები, რომელთაც სურთ ეს დიალოგი, რომლებიც არ თანხმდებიან კომპრომისზე, მაგრამ უკვე ერთგვარი სიმპათიითა და ინტერესით უდგებიან დიალოგს.
ამიტომ მე შთამაგონებელი იმედი მაქვს, რომ შეიძლება გავიაზრდოთ – მე არ ვამბობ: ათეიზმს მისი ყოველი ელემენტით, – მაგრამ არსებობს რაღაც ძიებები, რომლებიც უნდა აღვასრულოთ. ძალიან ბევრი რამ უღმერთობაში დაიბადა არა ღმერთის უარყოფით, როგორიც ის არის, არამედ ისეთი ღმერთის, როგორიც ის ჩვენ წარმოგვიდგენია. თუ ავიღებთ ქრისტიანული სამყაროს ისტორიას, მაშინ შეიძლება ზურგიც შეაქციო მას. ჩვენ ისე ხშირად – როგორც ჩვენს მშობლიურ ისტორიაში, ასევე დასავლეთშიც – წარმოვადგენდით ღმერთს ისეთი სახით, რომ შეიძლება თქვა: მე არ შემიძლია შევიცნო მასში საკუთარი იდეალი.
მე როგორღაც წავიკითხე ლექცია თემაზე „ღმერთი, რომელსაც შემიძლია თაყვანი ვცე“. რომ არ შემძლებოდა ღმერთის დაფასება, იარსებებდა ის თუ არა, მე არ ავირჩევდი მას ჩემს უფლად. მე ღმერთის თაყვანისცემა შემიძლია სწორედ განკაცებისა და იმის გამო, რაც მოხდა. ხოლო ღმერთი, რომლისაც ეშინიათ და მის წინაშე მონურად იხრიან ქედს – არ არსებობს, მადლობა ღმერთს, ადამიანი არ არის თანახმა მიიღოს, იმიტომ, რომ ღმერთიც არ არის თანახმა, რომ მას ასე ეპყრობოდნენ. ღმერთს არ შეუძლია მიგვიღოს, როგორც მონები. მე წავიკითხე რიგი ლექციებისა კემბრიჯის უნივერსიტეტში, თემაზე „ღმერთი, როგორც მე მას ვიცნობ“. ასეთი თემა იმიტომ შევარჩიე, რომ მან საშუალება მომცა მელაპარაკა მხოლოდ ის, რაშიც დარწმუნებული ვარ, იმის გარეშე, რომ ვინმეს შეძლებოდა ეთქვა: მაგრამ, თქვენ ხომ არ გაგიშუქებიათ ასეთი და ასეთი მხარეები… – რომლებზეც, მე არასაკმარისი განათლების გამო შეიძლება წარმოდგენაც კი არ მაქვს, არც გამიგონია. ამგვარად, შევეცადე მეჩვენებინა, რომ ღმერთი იმსახურებს ჩვენს თაყვანისცემას, რომ ის არამხოლოდ ღმერთია, რომლის წინაშეც ვიჩოქებთ, იმიტომ, რომ ის ღმერთია, არამედ ისეთი ღმერთი, რომელსაც შეიძლება გადასცე შენი სიცოცხლე.
ქვეყნდება შემოკლებით
საუბარი ლენინგრადში (1982), დამატებულია ფრაგმენტი საუბრიდან, რომელიც მოსკოვში შედგა (1974).
