მართლმადიდებლობის ისტორიული გზა
– The Historical Road of Eastern Orthodoxy (1977)
ავტორი: პროტოპრესვიტერი ალექსანდრე შმემანი
(გაგრძელება)
ვაგრძელებთ გამოქვეყნებას პროტოპრესვიტერ ალექსანდრე შმემანის ნაშრომის “მართლმადიდებლობის ისტორიული გზა” ;
მთარგმნელები: ოთარ ზოიძე; ფრიდონ საყვარელიძე; გამომცემლობა: “წიგნის სახელოსნო” თბილისი; 2011 წელი;
დიდ მადლობას მოვახსენებთ ამ წიგნის მთარგმნელებს წიგნის უფასოდ მოწოდებისათვის.
(ნაწილი 1 იხილეთ ბმულზე)
(ნაწილი 2 იხილეთ ბმულზე)
(ნაწილი 3 იხილეთ ბმულზე)
(ნაწილი 4 იხილეთ ბმულზე)
(ნაწილი 5 იხილეთ ბმულზე)
(ნაწილი 6 იხილეთ ბმულზე)
(ნაწილი 7 იხილეთ ბმულზე)
დევნილი ეკლესია (გაგრძელება)
ნაწილი 3.
ათეულმა წლებმა, რაც ეკლესიის სამოციქულო `დასაწყისს~ აშორებს მეორე საუკუნის შუა ხანებისაგან, ძალიან ცოტა ძეგლი შემოგვინახა. ჩვენ თითქმის არაფერი ვიცით ეკლესიის ზრდაზე, მისი ორგანიზაციის თავდაპირველ განვითარებაზე, სწავლებაზე, ღვთისმსახურებაზე. ამან ქრისტიანობის ყოველგვარ `რეფორმატორებსა და `სამეცნიერო~ კრიტიკას საშუალება მისცა ამ ეპოქის შესახებ აეგოთ ყველანაირი ჰიპოთეზა, თავიანთი სურვილისამებრ აღედგინათ
ეპოქის სურათი და განემარტათ იგი. მასში სურდათ აუცილებლად დაენახათ ეკლესიის ერთგვარი `მეტამორფოზა~, სახარებაში ასახულ ქრისტიანობის თავდაპირველ `იდეასთან~ კავშირის გაწყვეტა.
ორგანიზებული ეკლესია იერარქიით, სწავლებით, დისციპლინით, – როგორსაც კვლავ ვხედავთ მას მეორე საუკუნის შუახანებში, – თითქოსდა არის ამ კრიზისების, სოციალურ პირობებთან `მისადაგების~ შედეგი. არამკაფიოდ გამოკვეთილი რწმენა ნებსით თუ უნებლიეთ ჩამოიქნა თითქოსდა იმ ეპოქის აზროვნების ფორმებში, მოხდა მათი `ელინიზება,~ მასში აისახა ამ რწმენის მიმღები საზოგადოების გავლენა და მოთხოვნილებანი. მაგრამ ბოლო ხანებში ყველა ეს თეორია უფრო და უფრო ააშკარავებს თავის უსაფუძვლობას. და მეცნიერები უფრო და უფრო მეტი ყურადღებით უსმენენ ეკლესიის გარდამოცემას, რომელიც ჯერ კიდევ ცოტა ხნის წინ ტენდენციურად, ლამის ბოროტგანზრახვით გამოგონილად ეჩვენებოდათ. აღმოჩნდა, რომ შეუძლებელია სახარების განცალკევება ეკლესიისაგან: სახარება ეკლესიაში და ეკლესიისათვისაა დაწერილი; იგი არის მოწმობა ეკლესიის რწმენისა, მოწმობა მის ცოცხალ გამოცდილებაზე; და ამ გამოცდილების მიღმა შეუძლებელია სახარების გაგება.
ლოცვათა ნაწყვეტები, ნიშნები და სიმბოლოები კატაკომბების კედლებზე, ერთი ეკლესიის რამდენიმე ეპისტოლე მეორის მიმართ – ყველაფერი ეს ახლა ახლებურად შუქდება, იხსნება როგორც ერთიანი განვითარება და არა როგორც კრიზისებისა და წყვეტის მონაცვლეობა. დაუწერელს შეეძლო იდუმალად ეცოცხლა და შემონახულიყო ეკლესიის უწყვეტ
მეხსიერებაში, თვით ეკლესიის ცხოვრებაში და ზოგჯერ იგი შეიძლება ჩაწერილიყო მხოლოდ ასწლეულების შემდეგ. ასე უფრო და უფრო აშკარა ხდება, რომ ეკლესია არის ქრისტიანობის სწორედ თავდაპირველი არსი, რომ მისი `აღდგენა~ და `გამართლება~ კი არ არის საჭირო ჩვენამდე მოღწეული ფრაგმენტების საფუძველზე, არამედ მხოლოდ მასში, ესე იგი ეკლესიის `პირველადობის~ აღიარების საფუძველზე იძენენ ეს ფრაგმენტები მნიშვნელობას და ამ საფუძველზე შეიძლება მათი სწორად განმარტება. დაიწყო რა საეკლესიო გარდამოცემის გამანადგურებელი კრიტიკით, მეცნიერება
თანდათან მიდის საწინააღმდეგო შედეგამდე: ამტკიცებს ამ გარდამოცემას, როგორც ქრისტიანობის წარსულის შესახებ ჩვენი ცოდნის ყველაზე საიმედო, ყველაზე ავტორიტეტულ წყაროს.
და რა ვიცით ამ პირველ ათწლეულებზე, ამ ეკლესიებზე, რომლებიც უკვე გაფანტულია მთელ რომის იმპერიაში?
კვლავ, როგორც პირველ დღეს იერუსალიმში, უპირველესად, ვხედავთ ქრისტიანებს, `შეკრებილს ეკლესიაში~ – ნათლობისა და ევქარისტიისათვის. ამ ორერთიანი საიდუმლოთი – წყლისა და სულისაგან შობითა და პურის განტეხით განისაზღვრება ეკლესიის მთელი ცხოვრება და მისი თითოეული წევრის ცხოვრება. ეს არის საეკლესიო ცხოვრების არა ერთი `ასპექტი~, არა უბრალოდ ღვთისმსახურება, არამედ ეს არის წყარო, შინაარსი და მწვერვალი ყველაფრისა, რაც ეკლესიაში არსებობს, არის თვით გული `პირველქრისტიანობისა~. `ქრისტიანებად არ იბადებიან, არამედ ხდებიან~ – ტერტულიანეს ეს სიტყვები გვიხსნის, ამ ეპოქის იშვიათ ძეგლებში რატომაა ყველაზე ხშირად საუბარი ნათლობასა და ევქარისტიაზე. ქრისტიანებად ხდებოდნენ. ეს კი ნიშნავს, რომ თითოეული ნათელღებულის მეხსიერებაში შეუძლებელია არ აღბეჭდილიყო ის დღე, როცა სულში ჩანერგილი თესლის იდუმალი ზრდის შემდეგ, ყოყმანის, შემოწმების, ტანჯვის შემდეგ, ბოლოს და ბოლოს, ის მიდის ნათლობის წყალთან. მასში უნდა მომკვდარიყო ძველი ცხოვრება, რათა დაწყებულიყო ახალი. მას ერთბაშად ეძლეოდა ყველაფერი: მიტევება ცოდვებისა, შეერთება ქრისტესთან, რწმენა თვით სიკვდილის მოკვდინებისა, გამოცდილება აღდგომისა და მარადიული სიხარულისა, რისი წართმევაც უკვე არავის შეეძლო. და ყველაფერი ეს იყო არა აბსტრაქცია, არა `იდეოლოგია~, არამედ სინამდვილე: ნათლობის წმინდა წყლიდან ამოსული ახალნათელღებული არ რჩებოდა მარტო. ნათლისღებას იგი შეჰყავდა ძმობაში, სიყვარულის ერთობაში, განუწყვეტელ ურთიერ თობაში. ასეთია ევქარისტიის მარადიული მნიშვნელობა: მუდამ ქრისტეს მიერ ძმებთან ერთად. ერთი პური, ერთი ბარძიმი, გაზიარებული ყველას მიერ და ყველა შეერთებული ერთში.
მოხსენიება გადაქცეული სინამდვილედ, მოლოდინი კი – მყოფობად. და მაშინ როგორ უნდა გაჟღერებულიყო მადლიერების სიტყვები, რომელმაც ჩვენამდე მოაღწია ეკლესიის ამ ძველი სიყმაწვილიდან, და რომელსაც წარმოთქვამდა წინამძღოლი წინადაგებულ ძღვენზე: `გმადლობ შენ, მამაო ჩვენო, სიცოცხლისა და წინამძღოლობისათვის, რომელიც შენ მოგვივლინე შენი ყრმა იესოს მეშვეობით. დიდება შენდა უკუნისამდე. როგორც ეს პური დათესილ იქნა მინდვრებში და, შეკრებით გახდა ერთი, დედამიწის კიდით კიდემდე ასე შეიკრიბოს შენი ეკლესია შენს სასუფეველში… მოიხსენე იგი, რათა იხსნა იგი ყოველი ბოროტისაგან და სრულყო იგი შენს სიყვარულში, ოთხ ქართაგან შეკრიბე იგი შენს კურთხეულ სასუფეველში, რომელიც შენ განუმზადე მას…~ კვირიდან კვირამდე, ევქარისტიიდან ევქარისტიამდე – მონათლულის მთელი ცხოვრება აღივსო შეკრების, შეხვედრის, ურთიერ თობის, სიყვარულის სიხარულით სავსე აღსრულების მოლოდინით.
დაე, გარეგნულად ყველაფერი თუნდაც იგივე დარჩენილიყო; დაე, საქმეებითა და საზრუნავით ადრინდელივით სავსე ყოფილიყო ცხოვრება. ნათლობისა და ევქარისტიის გამოცდილებაში ყველაფერი უკვე ახალი სინათლით იყო განათებული, აღვსილი იყო ახალი მნიშვნელობით, გარდაქმნილი იყო სიყვარულით. ყოველი დღე, ამ დღის ყოველი საქმე იყო ძლევამოსილებით მომავალი უფლის საბოლოო გამარჯვების ნაბიჯი, სასუფევლის დაუღამებელი დღის ტრაპეზზე ყოველი შეკრება უკვე მოასწავებდა სიყვარულში საბოლოო ერთობას.
და ამიტომ მხოლოდ ევქარისტიული შეკრებით – ქრისტიანული თემის ამ ცენტრით – შეიძლება სწორად ახსნა თვით ეკლესიის მოწყობა, მისი ცხოვრების `ორგანიზაციული~ ასპექტი. ქრისტიანები მხოლოდ ევქარისტიული საიდუმლოს შუქზე აღიქვამენ ამ ორგანიზაციას არა როგორც უბრალო, ადამიანურ ორგანიზაციას – ხელმძღვანელებითა და ქვეშევრდომებით, ავტორიტეტითა და მორჩილებით, არამედ როგორც ცოცხალ ორგანიზმს, სულიწმინდით დარწყულებულს. მასში ყველა ადამიანური `მსახურება~, ყველა ადამიანური ურთიერთობა იქცევა იგივე ერთიანი სულის გამოვლინებად, თვით ქრისტეს მსახურებად თავის ძმათა მიერ.
თემს მეთაურობს ეპისკოპოსი. მისი ხელისუფლება სავსებით განსაკუთრებულია. მოციქულებისაგან, ან მათი მემკვიდრეების – სხვა ეპისკოპოსებისაგან დადგენილი ეპისკოპოსი თავისი ეკლესიისათვის არის თვით ქრისტეს – ეკლესიის თავისა და მისი მთელი ცხოვრების წყაროს სახე. ეპისკოპოსის გარეშე ეკლესიაში არაფერი უნდა გაკეთდეს, რადგან მისი მსახურება, მისი განსაკურებული მადლი სწორედ იმაშია, რომ ქრისტიანთა შეკრება ევქარისტიის საიდუმლოს მეშვეობით გარდაქმნას ქრისტეს სხეულად, შეაერთოს ახალი ცხოვრების განუყოფელ ერთობაში. ეპისკოპოსი ნათლავს, აღასრულებს ევქარისტიის საიდუმლოს, უნაწილებს კრებულს ძღვენს. ხოლო საიდუმლოს აღსრულების ძალაუფლებასთან განუყოფლადაა დაკავშირებული მოძღვრობის ძალაუფლება: ეპისკოპოსი მორწმუნეთა კრებულში ასწავლის არა საკუთარი სახელით, არამედ ასწავლის სულიწმინდის მიერ; იგი არის სამოციქულო გარდამოცემის მცველი,
ეკლესიის საყოველთაო ერთობის მოწმე. და იგივე წყაროდან გამომდინარეობს მწყემსობის მადლი: ეპისკოპოსი, როგორც ქრისტე, ზრუნავს ყველაზე ერთად და თითოეულზე ცალ-ცალკე, იგი არის ქრისტიანთა ძმობისა და ურთიერთობის ცოცხალი ცენტრი.
`ეპისკოპოსის მიმართ უნდა გვქონდეს ისეთი დამოკიდებულება, როგორც უფლის მიმართ, – წერს წმინდა ეგნატე ანტიოქიელი (II საუკუნის დასაწყისი), – რადგან ეპისკოპოსები, დადგენილნი სამყაროს აღსასრულამდე, არიან იესო ქრისტეს სულთან ერთობაში. ამიტომ: `ეკლესიაში ნურაფერს გააკეთებთ ეპისკოპოსის გარეშე. მხოლოდ ის ევქარისტიაა ნამდვილი, რომელსაც იგი, ან მის მიერ დადგენილი პირი აღასრულებს. ყველგან, სადაც ეპისკოპოსია, დაე, იქ იყოს თემიც
მსგავსად იმისა, სადაცაა იესო ქრისტე, იქაა კათოლიკე (ანუ საყოველთაო – ს.ფ.) ეკლესია…~ ეკლესიის მართვაში ეპისკოპოსს ეხმარებიან პრესვიტერები – `უხუცესნი~. თუ ეპისკოპოსებს წმინდა ეგნატე ამსგავსებს ქრისტეს, პრესვიტერებში იგი ხედავს მოციქულებს. პრესვიტერები, ეპისკოპოსის მიერ დადგენილნი, ხელდასხმულნი, ეპისკოპოსს ეხმარებიან ყველაფერში, თემს გადასცემენ ეპისკოპოსის სწავლებას, მზრუნველობას, განკარგულებებს. თავდაპირველად ქრისტიანობა თითქმის გამონაკლისის გარეშე გავრცელდა ქალაქებში და ამიტომ თავდაპირველი ეკლესია იყო ქალაქის თემი, ქრისტიანთა შეკრება ერთ ადგილზე ეპისკოპოსის გარშემო. მოგვიანებით, როცა ქრისტიანთა რიცხვი გაიზრდება და ამგვარი ერთობა შეუძლებელი გახდება, ქალაქის თემი თითქოსდა საკუთარი თავიდან გამოჰყოფს ქალაქის თემისადმი დაქვემდებარებული საგარეუბნო თემების, ანუ `სამრევლოების~ ქსელს. მაშინ ამ სამრევლოებში პრესვიტერები შეცვლიან ეპისკოპოსებს, გახდებიან ეპისკოპოსის სრულუფლებიანი წარმომადგენლები, იქცევიან ეპისკოპოსსა და მრევლს შორის ერთგვარ დამაკავშირებელ რგოლად.ამგვარად საეპისკოპოსო ხელდასხმის საიდუმლოს მეშვეობით ყველა თემი ინარჩუნებს თავის ორგანიზაციულ კავშირს ეპისკოპოსთან, როგორც საეკლესიო ერთობის მადლმოსილ `ორგანოსთან~. ეპისკოპოსსა და პრესვიტერებს მოჰყვებიან დიაკვნები – `მსახურნი~. ისინი არიან ეპისკოპოსის `ყურები~, `ხელები~, თვალები~, ეპისკოპოსის ცოცხალი კავშირი თავის მრევლთან.
დღეს თითქმის სრულადაა დავიწყებული თემის `სოციალური~ შემადგენლობა. თანამედროვე მრევლის ერთობა ამოიწურება საღვთისმსახურო შეკრებით. მაგრამ ადრეულ ეკლესიაში საღვთისმსახურო ერთობა განუყოფლად იყო დაკავშირებული თვით რეალურ ურთიერთდახმარებასთან, ძმობასთან, ღარიბებზე, ობლებსა და ქვრივებზე ერთობლივ ზრუნვასთან, ძმების დაკრძალვასთან. არ შეიძლება მონაწილეობდე ევქარისტიაში და რეალურად არ მიიტანო საკუთარი
`ძღვენი~: პური, რომელიც იქცევა ქრისტეს ხორცად, გამოცალკევდება იმ `არსობის~ პურისაგან, იმ ნაყოფისაგან, რომელიც ქრისტიანებს შეკრებისას მიაქვთ – საერთო ტრაპეზისა და უპოვართა დახმარებისთვის. და ეს არის არა მოწყალება, არა ქველმოქმედება, არამედ თვით ქრისტიანული ცხოვრების უპირველესი პირობა. დიაკვნებს კი ევალებათ ზრუნვა ძღვენის განაწილებაზე, ღარიბების დახმარებაზე, `აღაპის~ – სიყვარულის ტრაპეზის ორგანიზაციაზე, ქრისტიანთა ნამდვილ ერთობაზე, რაც ქრისტიანთა საიდუმლოში ურთიერთობისაგან გამომდინარეობს.
მაგრამ თუ, წმ. ეგნატე ანტიოქიელის სიტყვებით, `ეპისკოპოსის, პრესვიტერებისა და დიაკვნების გარეშე არ არის ეკლესია~, ეს არ ნიშნავს, რომ ეკლესიაში მხოლოდ იერარქიაა `აქტიური~. ეკლესიის ყოველ წევრს აქვს თავისი მსახურება და ისინი ერთმანეთს ავსებენ დაურღვეველ ერთობაში. `ხოლო განყოფანი მადლთანი არიან, და იგივე სული არს. და განყოფანი მსახურებათანი არიან, და იგივე თავადი უფალი არს. და განყოფანი შეწევნათანი არიან, და იგივე თავადი ღმერთი არს, რომელი შეიქმს ყოველსა ყოველთა შორის. ხოლო თვითოეულსა ჩუენსა მიცემულ არს გამოცხადება იგი სულისა უმჯობესისათვის… ვითარცა-იგი გუამი ერთ არს, და მრავალი ასოები აქუს, და ყოველი იგი ასოები ერთისა მის გუამისა მრავალ ღათუ არს, ერთგუამვე არს, ეგრეცა ქრისტე. რამეთუ ერთითა სულითა ჩუენ ყოველთა ერთისა მიმართ გუამისა ნათელ-ვიღეთ… და ყოველთავე ერთისა სულისა გვისუამს“ (1 კორინთ. 12:4–13). აი, ეს იდეალი მთელისა, რომელშიც მთელი არ იქვემდებარებს პიროვნებას, არამედ თვით პიროვნება იხსნება, პოულობს საკუთარ თავს მხოლოდ ძმათა მსახურებაში, არის იდეალი ადრეული ეკლესიისა, რომლის გათვალისწინებითაც უნდა გავიგოთ ეკლესიის ორგანიზაციის სხვადასხვა ფორმა.
უკვე მოციქულ პავლეს ეპისტოლეებში სიტყვა `ეკლესია~ გამოიყენება როგორც ცალკეული თემის, ისე საერთოდ ქრისტიანთა, ე.ი. საყოველთაო ეკლესიის აღსანიშნავად. და ეს ასეა იმიტომ, რომ ყოველი თემი, რა მცირერიცხოვანიც უნდა იყოს იგი, ეპისკოპოსის, სამღვდელოებისა და მრევლის ერთობაში თავის თავს აცნობიერებს როგორც განხორციელებას ამ ადგილზე მთელი ეკლესიისა, ქრისტეს მთელი სხეულისა, ერთი ქრისტეს აქ მოვლინებად და ყოფნად. ყოველი ასეთი ადგილობრივი ეკლესია დარწმუნებულია, რომ მისი რწმენა, სწავლება, მისი ცხოვრება იგივეა რაც `კიდით კიდედმდე~70 განფენილი ყველა სხვა ეკლესიის რწმენა, სწავლება და ცხოვრება. სადაც უნდა მისულიყო ქრისტიანი, იგი ყოველგან იპოვის იგივე განსატეხ პურს – `დანაწევრებადს, მაგრამ არა განყოფადს~, მოისმენს იგივე ხარებას, `ჩაერთვება~ იგივე ერთობაში. ერთი და იგივე ქრისტე ყველგან კრებს ძმებს და თავისი სიცოცხლის მთელი სისრულითა და თავისი მადლით მყოფობს ამ ძმათა შორის. ყველა ეკლესიას აქვს ერთი წყარო და ერთი ნორმა: მოციქულთა გარდამოცემა; თითოეულს ძალუძს თავიანთი ეპისკოპოსების მეშვეობით საკუთარი თავი აღიყვანოს ეკლესიის პირველ მოვლინებამდე: სულთმოფენობის სასწაულამდე და იერუსალიმის პირველ თემამდე; ამიტომ თითოეულს ცალ-ცალკე და ყველას ერთად აქვს განუყოფელი სიცოცხლე და დაკავშირებულნი არიან ერთიანი სიყვარულით.
და ყველა ეკლესიის ეს საყოველთაო ერთობა, თავის მხრივ, ასევე გამოიხატება მუდმივ კონტაქტში, ყველას ზრუნვაში ყველას მიმართ. ანტიოქიის ეპისკოპოსი ეგნატე თავისი ეპისტოლეებით სხვა ეკლესიებს აფრთხილებს წარმოქმნილი ცრუსწავლებების წინააღმდეგ, ეპისკოპოსი პოლიკარპე თავისი სმირნის ეკლესიიდან წერს ფილიპელებს და მიდის რომში, რათა გადაწყვიტოს საკითხი აღდგომის აღნიშვნის შესახებ; რომაელი ქრისტიანები ზრუნავენ კორინთოს თემის დამშვიდებაზე… ქრისტიანები ყველგან გრძნობენ თავიანთ თავს ახალ ხალხად, რომელიც შეკრებილია ყველა ხალხისაგან, მაგრამ განსხვავებულია მათგან. `ისინი არ ცხოვრობენ ცალკეულ ქალაქებში, – ამბობს დიოგნეტეს მიმართ წერილი, ანონიმური პირველქრისტიანული ძეგლი, – მათ არ აქვთ განსაკუთრებული ენა ან სხვებისგან განსხვავებული ცხოვრება… თითოეული მათგანი ცხოვრობს თავის მამულში, მაგრამ თითქოსდა დროებით. რადგან ყოველი უცხოეთი
მათთვის მამულია, ხოლო ყოველი მამული უცხოეთი…~ ეკლესიების ამ ქსელში თავიდანვე იკვეთება რამდენიმე უფროსი
ეკლესია, რომელიც თითოეულ ოლქში ურთიერთობის ერთგვარ ცენტრებს შეადგენს. ეს ეკლესიები მეტი უშუალობითაა დაკავშირებული მოციქულებთან, უფრო ძველია და მრავალრიცხოვანი. ამ წლებში დგება იერუსალიმის ეკლესიის დაისი. 70 წელს ებრაელთა აჯანყება და იერუსალიმის დანგრევა ქრისტიანებს იორდანეს გადაღმა გადასახლებას აიძულებს. 132 წელს იმპერატორი ადრიანე გაანადგურებს წმინდა ქალაქის თვით სახელს. მაგრამ ამ პირველ, ქრისტიანობის ისტორიაში თავისი მნიშვნელობით ერთადერთ ცენტრს უკვე სხვა ცენტრები შეცვლის. ესაა სამოციქულო `კათედრები~:
რომის, ანტიოქიის, ეფესოს, ალექსანდრიის, განსაკუთრებით – რომის კათედრა, განმტკიცებული პეტრესა და პავლეს სისხლით – წმ. ეგნატე ანტიოქიელის სიტყვებით, `სიყვარულში მეთაური~. მოგვიანებით რომი თავისი ეპისკოპოსისათვის მსოფლიო ძალაუფლების მოხვეჭას მოისურვებს და ეს მისწრაფება განყოფს ეკლესიას. იმ წლებში
არაფერი ისმის ამ მისწრაფებაზე. არავინ ხდის სადავოდ რომის ეკლესიის ავტორიტეტსა და მნიშვნელობას: იგი პირველია და უფროსი, მაგრამ ერთობასა და თანასწორობაში, ცენტრი ყველა ეკლესიის საყოველთაო თანხმობისა.
რა თქმა უნდა, ჯერ კიდევ შორია საეკლესიო მოწყობის საბოლოო `გაფორმებამდე~. სხვადასხვა ეკლესიაში გამოიყენება სხვადასხვა სიტყვა, დასახელება, განსაზღვრება. მაგრამ ამ სიტყვისმიერი მრავალფეროვნებითაც კი ასე ცხადად იკვეთება კათოლიკე, ესე იგი საყოველთაო და ერთიანი ეკლესიის მწყობრი კონტური. იგი გაიზრდება და განვითარდება, მაგრამ ეს არის სიცოცხლის ზრდა, მიწაში ჩათესილი თესლისგან ხის ზრდა, და არა ისტორიული შემთხვევითობების თამაში, როგორც ასე ხშირად სურდათ ამ განვითარების წარმოჩენა.
ნაწილი 4.
ქრისტიანობის დევნის საკითხს ისტორიულ მეცნიერებაში ხანგრძლივი ისტორია აქვს. ცნობილია, რომ ქრისტიანებმა თავიანთი მოწამეები თავიდანვე სრულიად განსაკუთრებული სიყვარულით შეიყვარეს. ხოლო ამ სიყვარულმა ყველანაირად შეაფერადა ძველთაგან მოღწეული მოწამეობრივი გმირობების მშრალი და ხშირად მეტად მოკლე აღწერები. ასე შეიქმნა შუა საუკუნეებში `ოქროს ლეგენდა~71, რომელშიც ისტორიული სიმართლე შეერია გამონაგონს, ხოლო თვით
დევნის არსი დაყვანილ იქნა ელემენტურ სქემამდე. მაგრამ ერთ უკიდურესობას გარდაუვლად მოჰყვება მეორე. გულუბრყვილო რწმენა, რაც ადვილად იტანს ყველაზე დაუჯერებელ ზღაპრებს, ჩაანაცვლა `განმანათლებელთა~ მშრალმა და დამანგრეველმა , უაღრესად პოპულარული შუა საუკუნეებში. სკეფსისმა, რამაც თავიდან უბრალოდ უარყო თვით დევნის ფაქტი.
მეთვრამეტე საუკუნის ადამიანები რომს ხატავდნენ სამართლიანობის, სახელმწიფოებრიობის, კულტურულობის იდეალად. საიდან შეიძლებოდა ყოფილიყო იქ რელიგიური დევნის ფანატიზმი, სად გვხდება მის ისტორიაში ეს სისხლისმსმელი იმპერატორები, ასე ხშირად რომ ფიგურირებენ შუასაუკუნეების ცხოვრებანში? დიახ, შეიძლება იყო გაუგებრობები, ინციდენტები, მაგრამ არაფერი მეტი. და ვოლტერი, `განმანათლებლობის~ ეპონიმი და სულისჩამდგმელი, ბოროტი სიხარულით ააშკარავებს `ოქროს ლეგენდის~ ყოველგვარ შეუსაბამობას, გადაჭარბებასა და გამონაგონს, დასცინის ქრისტიანულ გულუბრყვილობას. მაგრამ ასეთმა დამანგრეველმა, ანტიქრისტიანულმა კრიტიკამ აქაც მოიტანა სარგებელი: მან ეკლესიის მეხსიერებიდან სრულად წარეცხა მოოქროვილი ბრჭყვიალება, მაგრამ აღმოაჩინა მოწამეების შესახებ ისეთი ნამდვილი სილამაზე, ისეთი სიმართლე, რომელიც უკვე აღარ საჭიროებს არანაირ შელამაზებასა და შეფერადებას. ცხოვრებათა შესახებ უზარმაზარი ლიტერატურიდან, ბოლოს და ბოლოს, გამოიყო ნამდვილი დოკუმენტები და ამ დოკუმენტების საშუალებით შესაძლებელი გახდა დევნის შესახებ საკითხის არსებითად დასმა და გადაწყვეტა.
უპირველესად, საკითხი დევნის მიზეზების შესახებ. მართლაც, რომის იმპერია არ იყო არც `სისხლისმსმელი~, არც `ფანატიკური.~ ქრისტიანობის წარმოშობის მომენტში იმპერიაში ჰყვაოდა სხვადასხვაგვარი რელიგია და ეგზოტიკური კულტურებით რომაელების ამ გატაცებას უკვე იუვენალი დასცინის თავის სატირებში. მაშ, რითი აიხსნება ეს დაჟინებული, სამსაუკუნოვანი ბრძოლა ქრისტიანობასთან, ბოლოს კი, თითქმის უიმედო და უაზრო? ჩვენ ვიცით, რომ თავიდან რომის ხელისუფლებამ თითქმის არ `შეამჩნია~ ქრისტიანები, არ დაინახა მათი ძირეული განსხვავება იუდეველებისაგან. იუდეველობა კი, მართალია, უცნაური, უჩვეულო, მაგრამ მაინც კანონიერი რელიგია იყო. და აი, იუდეველობის `საფარქვეშ~, ტერტულიანეს გამოთქმით, ეკლესიამ განვლო პირველი ათწლეულები, და ამან მას მთელ იმპერიაში ფეხზე დადგომის, გავრცელებისა და განმტკიცების საშუალება მისცა. სანაცვლოდ, ამ ეპოქაში ვხვდებით ქრისტიანების მიმართ მტრობასა და ხშირად სიძულვილსაც კი `ბრბოს~ მხრივ. ტაძრების არარსებობა, ღამის
შეკრებები, საიდუმლო წესები, მამაკაცთა და ქალთა საერთო ტრაპეზი – ყოველივე ამას შეუძლებელია არ გამოეწვია ეჭვები და ბუნებრივად დაიძრა საშინელი ხმების ნაკადი: ქრისტიანთა შეკრებებზე ორგიების, მაგიის, რიტუალური მკვლელობების შესახებ. მოგვიანებით ვნახავთ, რომ ქრისტიანები სძულდა თვით `ინტელიგენციასაც~ კი. მაგრამ ყველაფერი ეს, თუნდაც დევნის ნოყიერი ნიადაგი შეექმნა, მაინც ვერ გახდებოდა დევნის მიზეზი: რომის სახელმწიფო სამართლებრივი სახელმწიფო იყო და არ უშვებდა თვითნებურ ანგარიშსწორებასა და უწესობას. ამიტომ კონფლიქტის ერთადერთი ნამდვილი მიზეზი – ეს დამტკიცებულია უდავოდ – უნდა ვეძებოთ თვით რომის სახელმწიფოს
არსში. როგორც ყოველ ანტიკურ სახელმწიფოს, რომს ჰყავდა თავისი ღმერთები, ჰქონდა თავისი ნაციონალურ-პოლიტიკური რელიგია. იგი არ იყო არც რწმენისა და არც მორალის სისტემა (რომის მოქალაქეს შეეძლო ერწმუნა და ძალიან ხშირად სწამდა კიდეც – `უცხოელთა ღმერთები~). ეს იყო წვრილმანებამდე შემუშავებული მსხვერპლშეწირვისა და ლოცვების რიტუალი, კულტი, რომელსაც, უწინარესად, სახელმწიფო-პოლიტიკური მნიშვნელობა ჰქონდა. მის დაცვაზე დამოკიდებული იყო იმპერიის კეთილდღეობა, `კეთილშეზავება ჰაერთა~, ძლევა მტერთა. დაე, თუნდაც ეს ყოფილიყო მხოლოდ სიმბოლო, რისიც ამ არეულ ეპოქაში თითქმის არავის სწამდა. სხვა სიმბოლო ერთობის გამოსახატავად და შესანარჩუნებლად, თავისი თავისადმი რწმენის განსახორციელებლად რომს არ ჰქონდა. ამ სიმბოლოსთან იყო დაკავშირებული მთელი მისი სახელოვანი დიდება, მთელი სიამაყე და გამარჯვებები, ყველა ტრადიცია და ყველა მოგონება. მისი უარყოფა ნიშნავდა რომის შეძულებას, რომისადმი ლოიალობაზე უარის თქმას, მეამბოხედ ქცევას. ამიტომაც თავისი ყველა ქვეშევრდომისაგან რომი ითხოვდა მხოლოდ ერთს: ამ სახელმწიფო კულტში ფორმალურ მონაწილეობას, როგორც ლოიალობის გამოხატულებას, როგორც რომის ღირებულებებისადმი დაქვემდებარებასა და ჩართულობას რომის ტრადიციებში. სამამულო ღმერთების გამოსახულების წინაშე რამდენიმე მარცვალი საკმევლის დაწვა, იმპერატორისათვის `უფლის~ წოდება, წესის აღსრულება – აი, ყველაფერი, რასაც მოქალაქისაგან ითხოვდნენ, და, ამის აღსრულების შემდეგ მოქალაქეს თავისუფლად შეეძლო, ეძებნა ჭეშმარიტი რწმენა ან ცხოვრების მარადიული საზრისი ყველგან, სადაც მოისურვებდა.
ანტიკური ადამიანისათვის ასეთი მოთხოვნა თავისთავად ცხადი იყო. მისთვის რელიგია იყო არა პირადი არჩევნის საკითხი, არამედ ოჯახის, გვარის, სახელმწიფოს საქმე. რელიგიაში იგი ხედავდა და გრძნობდა ნაციონალურ-პოლიტიკურ დუღაბს, მთელი თავისი კანონებით ადამიანთა საზოგადოების წყაროსა და სანქციას. საკუთარ ღმერთებზე უარის თქმა ნიშნავდა საკუთარი ოჯახის, საკუთარი ხალხისა და სამშობლოს უარყოფას. მისი პირადი რწმენა თუ ურწმუნოება სულაც არ ეხებოდა რელიგიას, ისევე როგორც თვით რელიგია არასოდეს ყოფილა ჭეშმარიტების საკითხი, არამედ იყო მხოლოდ აღიარება `არსებული წყობისა,~ მისი კანონიერებისა და მიზანშეწონილობისა. სწორედ ამ თავისთავად ცხადი, უმარტივესი სამოქალაქო ვალდებულების შესრულებაზე განაცხადეს უარი ქრისტიანებმა და ეს უარი გახდა დევნის მიზეზი. რა არის ამ უარყოფის ღრმა, მარადიული არსი? ეს არ იყო არც ჯანყი, არც სახელმწიფოს, როგორც ასეთის, დაგმობა, ან თუნდაც სახელმწიფოს ცალკეული დეფექტისა და ნაკლის მიმართ წინააღმდეგობის გაწევა. პავლე მოციქულიდან დაწყებული ქრისტიანებს თამამად შეეძლოთ დაემტკიცებინათ თავიანთი `ლოიალობა~ რომის მიმართ და მიეთითებინათ თავიანთ ლოცვებზე იმპერატორის, ხელისუფლებისა და სამშობლოსათვის. მაგრამ მათ არ შეეძლოთ ორი მოთხოვნის შესრულება: იმპერატორის აღიარება `უფლად~ და კერპებისათვის თუნდაც გარეგნული თაყვანისცემა, ამ
კერპებისადმი რწმენის გარეშეც კი. `უფალი~ – იმ დროის ენაზე – აღნიშნავდა აბსოლუტურ პატრონსა და მეუფეს, გაღმერთებულ ბატონს. მაგრამ ქრისტიანებისათვის მათი რწმენის მთელი არსი იყო ის, რომ ქვეყანას მოევლინა და ქვეყნად გამეფდა ერთადერთი და ნამდვილი უფალი – იესო ქრისტე. `უფალ და ცხებულ ყო იგი ღმერთმან, ესე იესუ~ (საქმე, 2:36). ეს ნიშნავს, რომ ღმერთმა სამყაროს მიმართ მთელი ძალაუფლება მისცა იესო ქრისტეს, და რომ ამიერიდან იგი არის ადამიანის მთელი ცხოვრების ერთადერთი მეუფე. მთელი სახარება იყო უწყება ღმრთის სასუფევლის დადგომისა და იმის შესახებ, რომ სასუფეველი მოვლენილია და გამეფებულია ქრისტეში.
`ერთი უფალი~: ჩვენ ახლა უკვე ვეღარ ვგრძნობთ ჩვენ მიერშემონახული ამ პირველქრისტიანული შეძახილის მთელ ძალას, მთელ პარადოქსულობას. მაგრამ იგი მაშინ გაისმოდა (და ახლაც უნდა ჟღერდეს) როგორც გამოწვევა სამყაროსადმი, რომელშიც ყოველი ხელისუფლება, ყოველი სახელმწიფო, ყოველი `კოლექტივი~ ოდითგანვე აცხადებს პრეტენზიას `უფლად ყოფნაზე~, თავისი თავის გაღმერთებაზე. ქრისტიანები იღებდნენ სახელმწიფოსაც და საზოგადოებასაც მაგრამ მხოლოდ იმ ზომით, რამდენადაც ისინი არ ზღუდავდნენ ქრისტეს უფლადმყოფობას, არ ახშობდნენ სასუფევლის აღმსარებლობას. რადგან ღმრთის სასუფეველი უკვე მოვლენილ იქნა და გაცხადდა სამყაროში და ამიერიდან ისაა ისტორიისა და ადამიანის ცხოვრების ერთადერთი საზომი. უცნაურია, მაგრამ იმპერიის წარმართული მოთხოვნის მიმართ ქრისტიანთა ბრძოლაში რატომღაც ხედავდნენ ქრისტიანთა გულგრილობას `გარეგნული~ სამყაროსადმი, ამ სამყაროსაგან `გათავისუფლების~ მისწრაფებას. რეალურად კი ამ მოთხოვნის (რომელსაც სერიოზულად არ აღიქვამდნენ თვით ამ მოთხოვნის წამომყენებლებიც) უარყოფაში უკუნისამდე გამოვლენილი იყო სწორედაც სამყაროში ქრისტიანთა პასუხისმგებლობის ზომა. სახელმწიფოს `ფორმალური~ მოთხოვნის უარყოფით ქრისტიანები ამით სახელმწიფოს ადგილს უჩენდნენ ქრისტეს მეუფების პერსპექტივაში, მოუწოდებდნენ (თუნდაც პასიურად) სახელმწიფოს, ისიც დამორჩილებოდა სამყაროს მეუფეს. ერთი ტიტულის უარყოფა ავლენდა კონფლიქტთაგან უღრმესსა და უმნიშვნელოვანესს: ეკლესიის ბრძოლას არა ამა სოფლის წინააღმდეგ, არამედ ამა სოფლისათვის, ამა სოფლის მისაყვანად მეუფესთან, ვინც თავისი მეუფებით ამსოფელს ხსნა მოუვლინა.
თითქმის არავის სწამდა ის კერპები, რომელთა თაყვანისცემას ქრისტიანებისაგან მოითხოვდნენ. მაგრამ აქაც, ამ მოთხოვნის შესრულების უარყოფით ქრისტიანებმა აჩვენეს, რომ მათ – თითქმის მარტოოდენ მათ – სჯეროდათ კერპებისა. ეს ნიშნავს, რომ თუნდაც გარეგნულ, კერპების პოლიტიკურ კულტში ქრისტიანები ხედავდნენ ეშმაკის ძალაუფლებას, რომელმაც სამყარო მოწყვიტა ერთი ჭეშმარიტი ღმერთის ცოდნისაგან და აიძულა კერპების თაყვანისცემა. მაგრამ ქრისტე მოვიდა, რათა სამყარო გაეთავისუფლებინა ეშმაკის ამ ძალაუფლებისაგან. და მაშინ – ამ ბრძოლის ფონზე – უეცრად მთელი თავისი საშინელი რელიგიური მნიშვნელობით გაცოცხლდა თვითმთელი წარმართობა – როგორც სიცრუის მეუფება, როგორც ეშმაკისეული დანაწესი, რომელთანაც ქრისტიანები სასიკვდილო ორთაბრძოლაში ჩაებნენ.
თანამედროვე ცნობიერება, თვით ქრისტიანულიც კი, ამ კონფლიქტში ხედავს ბრძოლას `სინდისის თავისუფლებისათვის~, ადამიანის უფლებისათვის – გახადოს რელიგია თავის `კერძო საქმედ~. ადრეული ეკლესიისათვის ამ ბრძოლის მნიშვნელობა, ცხადია, განუზომლად ღრმაა. ქრისტიანობა მისთვის არა იმდენად ახალი
რელიგიაა, არამედ გადატრიალებაა, რაც მოხდა სამყაროს ისტორიაში: სამყაროში მოვლინებულ იქნა უფალი იმის წინააღმდეგ საბრძოლველად, ვინც მიიტაცა უფლის ძალაუფლება. ეკლესია არის მოწმე უფლის მოვლინებისა და მყოფობისა. ეკლესიამ იცის, რომ უფალი გამეფდა და ამ მეუფების შესახებ აუწყებს ქვეყნიერებას. მაგრამ თუ იგი უფალია, მაშინ ყველაფერი მას უნდა ეკუთვნოდეს, მხოლოდ იგი უნდა იყოს მეუფე ცისა და ქვეყნისა. `ერთი უფალი!~ – აი, საბოლოო არსი ბრძოლისა, მისი ნამდვილი შინაარსი ეკლესიისათვის.
__
70 საქმე, 13:47
71 ჰაგიოგრაფიული საკითხავების კრებული (მე-13 ს.)
