მართლმადიდებლობის ისტორიული გზა
– The Historical Road of Eastern Orthodoxy (1977)
ავტორი: პროტოპრესვიტერი ალექსანდრე შმემანი
(გაგრძელება)
ვაგრძელებთ გამოქვეყნებას პროტოპრესვიტერ ალექსანდრე შმემანის ნაშრომის “მართლმადიდებლობის ისტორიული გზა” ;
მთარგმნელები: ოთარ ზოიძე; ფრიდონ საყვარელიძე; გამომცემლობა: “წიგნის სახელოსნო” თბილისი; 2011 წელი;
დიდ მადლობას მოვახსენებთ ამ წიგნის მთარგმნელებს წიგნის უფასოდ მოწოდებისათვის.
(ნაწილი 1 იხილეთ ბმულზე)
(ნაწილი 2 იხილეთ ბმულზე)
(ნაწილი 3 იხილეთ ბმულზე)
(ნაწილი 4 იხილეთ ბმულზე)
(ნაწილი 5 იხილეთ ბმულზე)
(ნაწილი 6 იხილეთ ბმულზე)
თავი 2.
დევნილი ეკლესია
ნაწილი 1.
ქრისტე იშვა მაშინ, როცა `ავგუსტუსი ერთმთავრობდა ქვეყანაზე~: დღემდე ასე იგალობება ჩვენს სააღდგომო საგალობელში. ეკლესიამ არ დაივიწყა, რომ დროში მისი დასაწყისი თანხვდა მსოფლიო ისტორიის გადამწყვეტ მომენტს: სულისკვეთებითა და ჩანაფიქრით უნივერსალური რომის იმპერიის დასრულებული სახით ჩამოყალიბებას.
ბერძნულ-რომაული სამყარო, ესე იგი რომაული სახელმწიფოებრიობა, შეერთებული ელინისტურ კულტურასთან – აი, იუდეველობის შემდეგ ქრისტიანობის მეორე `სამშობლო.~ დიახ, ჩვენი ისტორიული თვალსაწიერის გაფართოებით, სხვა ძველ სამყაროებსა და კულტურებში ჩვენი მეხსიერების შეჭრით შეირყა ლეგენდა ბერძნულ-რომაული ანტიკურობის ერთადერთობისა და უნივერსალიზმის შესახებ; დიახ, ახლა ჩვენ ვიცით, რომ ეს სამყარო –იკუმენი– როგორც თვით რომის იმპერიამ განსაზღვრა საკუთარი თავი, იყო სულაც მხოლოდ ერთი თავი, ერთი მონაკვეთი კაცობრიობის გრძელ გზაზე. და მაინც, დღესაც ეს ლეგენდა არ არის მხოლოდ ლეგენდა. და დღეს, მიუხედავად იმისა, რომ ბევრი უარყოფს ამ მონაკვეთის საერთოსაკაცობრიო მნიშვნელობასა და არსს, უმტკივნეულოდ აცალკევებს საკუთარ თავს ბერძნულ-რომაული ტრადიციისაგან, ქრისტიანებისათვის ამგვარი რამ ძნელად თუ არის შესაძლებელი. ქრისტიანულ ცნობიერებაში ისტორია არ შეიძლება იყოს მიზეზებისა და შედეგების მექანიკური გადაბმა, ხოლო ეკლესიის დაბადება სწორედ იმ სამყაროში, იმ მომენტში – უბრალო შემთხვევითობა. `ხოლო ოდეს მოიწია აღსასრული ჟამთა, მოავლინა ღმერთმან ძე თვისი… “63. – წერს მოციქული პავლე.
ეს სიტყვები გარკვეულწილად ხომ არ მიემართება იმ სამყაროსაც, რომელსაც პირველს ხვდა წილად გამხდარიყო ეკლესიის `ისტორიული სხეული~? ჩვენ ვიცით, რომ ეს სამყარო ქრისტიანობას მტრულად და დევნით შეხვდა. მაგრამ მაინც, იმისათვის, რომ ბოლოს და ბოლოს ქრისტიანობას დაეძლია ეს მტრობა, ამ სამყაროს უნდა ჰქონოდა უნარი,
გაეგო ქრისტიანული ქადაგება, და რაღაც ხარისხით გამხდარიყო მისი შესატყვისი. რა თქმა უნდა, არ არის შემთხვევითი, რომ სახარების წმინდა სიტყვები ჩაწერილ იქნა ბერძნულ ენაზე და აზროვნების ბერძნული კატეგორიებით, ელინური სამოსით შეიმოსა ეკლესიის ღვთისმეტყველება და ადამიანის პასუხი ღმრთაებრივ გამოცხადებაზე. და თუ სახარების ბოლომდე გაგება შეუძლებელია მისი ებრაული, ძველი აღთქმისეული წყაროების გარეშე, იგი განუყოფელია იმ
სამყაროსგანაც, რომელშიც პირველად გაისმა ხარება.
ჩვენ ვუწოდებთ `ელინისტურს~ – ელინურისაგან განსხვავებით – ანტიკურობის ისტორიის იმ პერიოდს, რომელიც იწყება ალექსანდრე მაკედონელის მოკლე, მაგრამ ასეთი საბედისწერო სიცოცხლის შემდეგ. ეს პერიოდი აღინიშნა, ერთი მხრივ, ელინური კულტურის ექსპანსიით თვით ელადის საზღვრებისაგან შორს, მეორე მხრივ, ამ ექსპანსიის ყველა სფეროს სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკური გაერთიანებით რომის გარშემო. ალექსანდრე ოცნებობდა მსოფლიო იმპერიაზე, საბერძნეთის პოლიტიკურ ჰეგემონიაზე. მაგრამ თორმეტი წელი, რომლის განმავლობაშიც მან დაიპყრო სირია, ეგვიპტე, მცირე აზია, რათა შემდეგ გაჭრილიყო შორეულ ინდოეთში, არ აღმოჩნდა საკმარისი ამ ოცნების განსახორციელებლად. იმპერია დაირღვა ალექსანდრეს თითქმის სიკვდილისთანავე და მის ნანგრევებზე გაჩნდა მისი გენერლების` ელინისტური~ სამეფოები, რომელთა ურთიერთმეტოქეობამაც ბოლოს და ბოლოს რომს აღმოსავლეთის კარიბჭე გაუღო. და მაინც, ალექსანდრეს შემდეგ `არაფერი იყო მსგავსი იმისი, რაც იყო ალექსანდრემდე,~ როგორც თქვა ძველმა ისტორიკოსმა. პოლიტიკურად ვერა, მაგრამ ელინიზმმა გაიმარჯვა კულტურულად. ბერძნული კულტურა თანდათანობით ხდება საერთო და გამაერთიანებელი კულტურა მთელი ხმელთაშუა ზღვის აუზისა და უფრო ფართო არეალისაც – სომხეთიდან ესპანეთამდე, საჰარიდან დუნაიმდე და რაინამდე. ცუდია თუ კარგი, ბერძნულ ენაზე დაიწყო საუბარი ყველამ, ვისაც სურდა კულტურასთან ზიარება, ბერძნულ ენაზე წერს მოციქული პავლე, და მეორე ებრაელი, ქრისტეს თანამედროვე ალექსანდრიელი ფილოსოფოსი ფილონი, და ბაბილონელი ქურუმი ბეროსოსი, და რომაელი იმპერატორი მარკუს ავრელიუსი… ენისაგან კი განუყოფელია ენის ფორმებში, მთელ მის წყობაში განხორციელებული ბერძნული კულტურის, ბერძნული ცხოვრების იდეალი და ახლა იგი მართლაც საერთოსაკაცობრიო იდეალი ხდება. ყოველი, ვინც გაიარა ბერძნული სკოლა, ვინც მიიღო ბერძნული `paidea ,“64 უკვე ელინია, რა სისხლიც უნდა ჩქეფდეს მის ძარღვებში. ხოლო ბერძნული სკოლის, გიმნასიონის, არეოპაგის ნანგრევები არქეოლოგებმა არაბეთის საზღვრებთანაც იპოვეს და ინგლისშიც. ელინიზმის ძველ და ახალ ცენტრებში – ათენში, ალექსანდრიაში, ანტიოქიაში, თანდათანობით იბადება ერთგვარი ახალი `ელიტა~, ადამიანის ახალი ტიპი – რომელმაც დაძლია ქალაქის, სამშობლოს, ოჯახის ფსიქოლოგიური საზღვრები; რომელიც უფრო ღიაა ახალი დინებების მიმართ; რომელიც შეშფოთებულია მოულოდნელად გახსნილი ჰორიზონტებით.
რომაული დაპყრობები (ქრისტეშობამდე მეორე და პირველი საუკუნეები) არ აჩერებს ამ ელინიზაციას, პირიქით, აგრძელებს და განამტკიცებს მას. კულტურულად რომი თვითონ `ბერძნულდება~. და სწორედ რომაულ მსოფლიო მონარქიაში აღწევს ელინისტური ეპოქა თავის აპოგეას. რომს მოაქვს წესრიგი და მშვიდობა. ასწლიანი ომებისა
და გაჩანაგების შემდეგ ბოლოს და ბოლოს მყარდებაPax Romana 65, რომლითაც სამართლიანად ასე ამაყობდნენ რომაელები. ლეგიონთა რკინის კედელი იმპერიას იცავს ბარბაროსებისაგან, რომაული სამართალი ყველგან ადგენს სამართლიანობას, სიმტკიცეს, კეთილდღეობას. მათთან კი დაკავშირებულია ეკონომიკური აყვავებაც. ხოლო მოგზაურობის სიადვილე – გზათა გასაოცარი ქსელის მეშვეობით, რომლის გეგმაც დღესაც კი შეიძლება ნახო რომში ვიფსანიას პორტიკზე, ხელს უწყობს არა მხოლოდ საქონლის, არამედ აზრებისა და წიგნების გაცვლას. არ არის გასაოცარი, რომ წყარო და სიმბოლო ყველა ამ სიკეთისა – თვით Roma Augusta 66 თანდათანობით ხდება კულტის საგანი, ამ ახალი გაერთიანებული კაცობრიობის უმაღლესი ფასეულობა.
მაგრამ გარეგანი ბრწყინვალებისა და კეთილდღეობის მიღმა იზრდება ღრმა სულიერი კრიზისი. იცვლება ცხოვრების საუკუნოვანი წესები, იკვეთება ძველი რწმენისა და ტრადიციების უძლურება. ადამიანი უკვე აღარ კმაყოფილდება ნაციონალურ-ყოფითი ღმერთებით, რომლებიც შემოფარგლავდნენ ქალაქის, გვარის, ტომის ჩაკეტილ თვალსაწიერს. მათ ადგილს იკავებს სკეფსისი და იმედგაცრუება, და ბევრი უკვე ახალ სულიერ საზრდოს ეძებს აღმოსავლურ მისტერიებში~,
რომლებიც მღვრიე დინებებით ტბორავს იმპერიას. რომის ცენტრში შენდება ისიდას, კიბელეს, დიონისეს ტაძრები, სადაც აღესრულება საიდუმლო წესები, რაც თავიანთ თავში შეიცავს უკვდავებისა და განახლების დაპირებას. ახლა რელიგიისგან სურთ არა მხოლოდ ყოფით საქმეებში დახმარება; რელიგიაში სურთ მიიღონ ხსნა ტანჯვისაგან,
ბოროტებისაგან, სიკვდილის შიშისაგან. ესაა ეპოქა წინათგრძნობისა და მოლოდინისა: `ერთი იმპერია, ერთი მსოფლიო ენა, ერთი კულტურა, ერთი საერთო განვითარება მონოთეიზმის მიმართულებით, და ერთი საერთო წადილი მაცხოვრის შესახებ,~ – ასე აღწერა ჰარნაკმა მდგომარეობა, რომელშიც იწყება ქრისტიანობის განვითარება.
ნაწილი 2.
მაგრამ, რა თქმა უნდა, ამ გავრცელების ბუნებრივი გზა შეუძლებელია არ ყოფილიყო ებრაული დიასპორა. ჯერ კიდევ
ალექსანდრე მაკედონელამდე დაწყებული და ელინისტურ ეპოქაში გაძლიერებული, პალესტინიდან ებრაელთა ემიგრაცია იმ დონემდე მივიდა, რომ იმპერიის თითქმის ყოველ ქალაქში გაჩნდა ებრაული კვარტლები, რომლებიც თავიანთი სინაგოგით, თავიანთი რელიგიური ორგანიზაციით დაკავშირებული იყო რელიგიურ-ნაციონალურ
ცენტრთან იერუსალიმში. ქალაქში შესვლისას პავლეს შეეძლო თითქმის დარწმუნებული ყოფილიყო, რომ ქალაქში იპოვიდა ებრაულ შაბათის შეკრებას, სადაც შეძლებდა ქრისტეს შესახებ ქადაგებას `წიგნთაგან~67. ისტორიკოსთა გაანგარიშებით, დევნილობაში ცხოვრობდა არანაკლებ ოთხი მილიონი ებრაელი, რომის იმპერიის მოსახლეობის საერთო რაოდენობა კი ორმოცდაათი მილიონი იყო.
მიუხედავად იმისა, რომ არსებობდა ურიცხვი რელიგიური აკრძალვა, და დევნილობაშიც გრძელდებოდა ‘უწმინდურებისაგან~ ებრაელთა გამოყოფა, ელინისტურ კულტურასთან მუდმივ შეხებას შეუძლებელი
იყო, არ გამოეწვია ზოგიერთი რყევა. განსხვავებით პალესტინელი რაბინებისაგან, რომლებიც უფრო და უფრო იზღუდებოდნენ სჯულის უნაყოფო და წვრილმანი განმარტებებით, დევნილობაში მყოფი ებრაელები გრძნობდნენ მოთხოვნილებას, თავიანთი რწმენა აეხსნათ გარე სამყაროსთვის, გარე სამყარო მიეყვანათ ერთიანი ჭეშმარიტი
ღმერთის, ზეცისა და ქვეყნის შემოქმედის შეცნობამდე. ამ მოთხოვნილებას კი `წარმართული~ მხარე პასუხობდა აღმოსავლეთისა და მისი რელიგიური სიღრმეებისადმი უფრო და უფრო გაძლიერებული ინტერესით, ჩვენ მიერ უკვე აღნიშნული სულიერი წადილით. ამგვარი დაახლოების მაგალითებად შეიძლება დავასახელოთ ძველი აღთქმის
ბერძნული თარგმანი (რაც დასრულდა ეგვიპტეში მეასე წელს ქრისტეშობამდე და რამაც ბიბლიური გამოცხადება მისაწვდომი გახადა ელინისტური სამყაროსათვის), ხოლო მოგვიანებით – ალექსანდრიელი ებრაელის ფილონის ფილოსოფია, რომელშიც იგი ბერძნული აზროვნების ცნებებით ცდილობდა თავისი მამების რწმენის გადმოცემას, რათა იგი გასაგები გამხდარიყო `გარეშეთათვის.~ მეორე მხრივ, არცთუ ცოტა წარმართი ექცევა ისრაელის რელიგიაზე, ხდება ებრაელი უკვე არა სისხლით, არამედ იმ რწმენით, იმ მსოფლმხედველობით, რომლის ცენტრში დგას მესიისა და მისი მეუფების მოლოდინი.
სინაგოგების ეს ქსელი, რომელიც ფარავდა მთელ იმპერიას, აღმოჩნდა კიდეც ქრისტიანული ქადაგების თითქოსდა პროვიდენციულად გამზადებული გზა. ამ ქსელის მეშვეობით უწყებამ ქრისტეზე, კამათმა და მასთან დაკავშირებულმა ცდუნებებმა სულ რამდენიმე წელიწადში შემოიარა მთელი `იკუმენი~. აქედან კი სახარების ქადაგებამ იოლად შეაღწია ებრაელობასთან ახლოს მდგომ და მისი სულიერი გავლენის მისაღებად მზადმყოფ ფენაში. პირველი ქრისტიანული თემები შედგებოდა სწორედ ამგვარი ადამიანებისაგან, რომლებიც განსხვავებულნი იყვნენ სისხლით, მაგრამ მათ აერთიანებდა ახალი რწმენის მოთხოვნილება, ხელახალი შობისა და ხსნის წყურვილი.
როგორ ხდებოდა ეს მოქცევა? ამის შესახებ ძალიან ცოტა ვიცით და, ალბათ, შეუძლებელიცაა ქადაგებისა და მოქცევის დაყვანა ერთ განსაზღვრულ ტიპამდე. როგორც დღეს, როგორც ყოველთვის, რელიგიური კრიზისი, რაც განაპირობებს ახალი რწმენის მიღებას, უცვლელად ინდივიდუალურია და ათას მიზეზს, ათას გზას მივყავართ მისკენ. პავლეს ეპისტოლეებიდან ვხედავთ, როგორ იცვლებოდა მისი არგუმენტაციის მეთოდები, როგორ განსხვავებულად მიმართავდა
განსხვავებულ ჯგუფებს. მაგრამ, რა თქმა უნდა, ყოველი ქადაგების ცენტრში, ვის მიმართაც უნდა ყოფილიყო მიმართული იგი, ყოველთვის იდგა `კერიგმა~: ახალი ფაქტის გაცხადება, უწყება მაცხოვარზე, რომელმაც მოიტანა ხსნა და მშვიდობა. ეს არ იყო არც მასობრივი ქადაგება – ბრბოსათვის, არც სახალხო ცნობისმოყვარეობის მიზიდვა
რაღაცნაირი გარეგანი ცერემონიებით. მაგრამ ერთში ანთებული ცეცხლი გადაეცემოდა მეორეს; ხოლო ახალი ნათელი, რომელიც აცისკროვნებდა სახეებს, არ რჩებოდა შეუმჩნეველი იმისგან, რომელიც უკვე ეძებდა ამ ნათელს და ამიტომ ხედავდა მას. ყველა სიტყვაზე მეტად კი ქრისტიანობას ხელს უწყობდა, ცხადია, ის მართლაც განახლებული ცხოვრება, რომელიც ვლინდებოდა ქრისტიანულ თემში, და რომელსაც საბოლოოდ ერთადერთს შეეძლო `დაემტკიცებინა~
სახარების ცხოველმყოფელი ძალა.
იყო დრო, როცა მიღებული იყო პირველი ქრისტიანების ძებნა იმპერიის `სოციალურად დაბალ ფენებში,~ იმ საერთაშორისო პროლეტარიატში, რომელიც ავსებდა დიდ ქალაქებს, განსაკუთრებით კი – პორტებს, და სადაც, სიღატაკისა და სოციალური უთანასწორობის გამო, თითქოსდა ადვილად გაიდგამდა ფესვს სიტყვები სიყვარულის,
იმედის, ახალი ცხოვრების შესახებ. პავლეს ეპისტოლეში კორინთოს ეკლესიის აღწერა თითქოსდა ამგვარ მტკიცებას ადასტურებს; პავლე წერს კორინთელებს: `რამეთუ იხილეთ-ღა ჩინებულებაი ეგე თქუენი, ძმანო: არა მრავალნი ბრძენ არიანა ხორციელად, არა მრავალნი ძლიერ არიანა, არა მრავალნი აზნაურ არიანა? არამედ სულელნი იგი
სოფლისანი გამოირჩინა ღმერთმან, რაითა არცხვინოს ბრძენთა და უძლურნი იგი სოფლისანი გამოირჩინა ღმერთმან, რა¡თა არცხვინოს ძლიერთა. და უაზნონი იგი სოფლისანი და შეურაცხნი გამოირჩინა ღმერთმან და არა-არსნი იგი, რა¡თა არსნი იგი განაქარვნეს~ (1 კორინთ. 1:26-28).
მაგრამ მაინც არ იქნება სწორი ადრეული ეკლესიის სტილიზება `პროლეტარულ~ ტონებში, მასში მხოლოდ სოციალური
მოვლენისა და ლამის კლასობრივი ბრძოლის პროდუქტის დანახვა. იმავე პავლეს რომაელთა მიმართ ეპისტოლეში ვხვდებით `ერასტოსს, მნეს ქალაქისა~68, ათენში პავლე აქრისტიანებს არეოპაგის წევრს დიონისეს, თესალონიკში ქრისტიანობას `…შეუდგეს … დედათა მთავართა არა მცირედთაი~69. იაკობის ეპისტოლე ამხელს მდიდრებს,
მაშასადამე, ეკლესიაში მდიდრებიც ყოფილან, ხოლო მოგვიანებით ბითვინიის მმართველი პლინიუსი იმპერატორ ტრაიანეს მიაწვდის ინფორმაციას `სხვადასხვა წოდების~ ქრისტიანთა სიმრავლეზე.
მაგრამ, მართლაც იყვნენ თუ არა თავდაპირველად ქრისტიანები მრავალრიცხოვანნი? მეორე საუკუნის მიწურულს, ქრისტიანების მდევნელებისადმი მიმართვისას, ტერტულიანე წერს: `ჩვენ ვარსებობთ მხოლოდ გუშინდელიდან და, მიუხედავად ამისა, ჩვენ აღვავსეთ თქვენი ყოველივე: ქალაქები, კუნძულები, ციხე-სიმაგრეები, მუნიციპიუმები,
ბანაკები, ტრიბები, კურიები, სასახლე, სენატი, ფორუმი… თუ ჩვენ თქვენი მტრები ვართ, მაშინ თქვენ უფრო მეტი მტერი გყავთ, ვიდრე მოქალაქე, რადგან თქვენი ყველა მოქალაქე გაქრისტიანდა.~ ცხადია, ეს რიტორიკული გადაჭარბებაა. გეოგრაფიულად ქრისტიანობა, მართლაც, საკმაოდ სწრაფად გავრცელდა. პირველივე საუკუნეში დიდი ეკლესიები არსებობდა სირიაში, ეგვიპტეში, მცირე აზიაში, შესაძლოა, ესპანეთსა და გალიაში. მაგრამ ეს არ ნიშნავს იმას, რომ
ქრისტიანები ძალიან ბევრი იყვნენ. ყოველ შემთხვევაში, იმპერატორ კონსტანტინეს მოქცევისას, ესე იგი მეოთხე საუკუნის დასაწყისში, ქრისტიანები, ისტორიკოსთა გათვლებით, შეადგენდნენ იმპერიის მთელი მოსახლეობის არაუმეტეს ათ პროცენტს. შეიძლება ვამტკიცოთ, რომ ძალიან დიდი ხნის განმავლობაში ეკლესია ინარჩუნებდა
სოფლისაგან დევნილი `მცირე სამწყსოს,~ უმცირესობის ხასიათს.
___
63 გალატ. 4:4
64 პაიდეა (ბერძნ.) – განათლება, აღზრდა
65 Pax Romana (ლათ.) – რომაული მშვიდობა
66 Roma Augusta (ლათ.) – წმინდა რომი
67 საქმე, 17:2
68 ჰრომ. 16:23
69 საქმე, 17:4
