ავტორი პროტოპრესვიტერი გიორგი ფლოროვსკი (ორიგინალი)
(გაგრძელება)
გიორგი გველესიანის თარგმანი (ჟურნალი “გული გონიერი”)
ბიზანტიური თეოლოგიის მემკვიდრეობა
არასწორი პერიოდიზაციის მნიშვნელოვანი შედეგია ის, რომ ჩვენ ყურადღების მიღმა გვრჩება ბიზანტიის თეოლოგიური მემკვიდრეობა. ახლა, როდესაც დასავლეთში პატრისტიკა აღორძინდა, შეგვიძლია ვაღიაროთ წმინდა მამების მარადიული ავტორიტეტულობა, მაგრამ ყველანი მივისწრაფვით აღიარებული მამების წრის შემოსაზღვრას და ჯერ კიდევ აშკარად არ ვართ მზად, მათ რიგში `ბიზანტიელი მამებიც~ მივათვალოთ. ჩვენ მივისწრაფვით, რომ გავავლოთ მკვეთრი საზღვარი პატრისტიკასა (მეტნაკლებად ვიწრო გაგებით) და ბიზანტინიზმს (Byzantinism) შორის. ჩვენ ისევ მივიჩნევთ ბიზანტიურ ეპოქას, როგორც დაკნინებულ დამატებას მამათა ეპოქაზე. ჩვენ ისევ ვეჭვობთ, აქვს თუ არა მას რამე მნიშვნელობა საღვთისმეტყველო აზროვნებისთვის. ბიზანტიური თეოლოგია არ იმეორებს მამათა ღვთისმეტყველებას: არ შეიძლება თქმა, რომ თითქოს ეს უფრო დაბალ საფეხურზე დგას `ქრისტიანულ სიძველესთან~ შედარებით. ბიზანტიური თეოლოგია ორგანულად აგრძელებს წმინდა მამათა ეპოქას. სად არის აქ წყვეტა? ნუთუ რომელიღაც მომენტში, რომელიც ძნელია განისაზღვროს, აღმოსავლური ეკლესიის სტილი რადიკალურად შეიცვალა და მის შემდგომ განვითარებას აღარ ჰქონდა ავტორიტეტი? ისინი, რომლებიც აღიარებენ მხოლოდ VII მსოფლიო საეკლესიო კრებამდელი მამების ავტორიტეტს, შეიძლება ამას ხმამაღლა არ ამბობდნენ, მაგრამ, როგორც ჩანს, ფიქრობენ. წმინდა სვიმეონ ახალი ღვთისმეტყველი და წმინდა გრიგოლ პალამა ამოვარდნილი არიან ისტორიიდან. XIV ასწლეულის დიდი ისიქასტური კრებები დავიწყებულია. შეუმჩნეველია მათი ავტორიტეტი და ადგილი ეკლესიაში.
ჭეშმარიტად წმინდა სვიმეონი და გრიგოლი არიან მოძღვრები და შთამაგონებელნი მთელი მართლმადიდებლური ეკლესიის წევრთათვის, რომელნიც მონასტრის საცხოვრებლებში, უდაბნოში გასვლითა და ერშიც კი იღწვიან სრულყოფილებისაკენ და ცხოვრობენ ლოცვითა და მჭვრეტელობითი ცხოვრებით. ასეთმა მორწმუნეებმა არ იციან არავითარ წყვეტაზე პატრისტიკასა და ბიზანტინიზმს შორის. `მშვენიერებათმოყვარეობა~ (φιλοκαλία) ესაა მრავალ საუკუნეთა ნაშრომების მომცველი აღმოსავლეთის ღვთისმოსაობის ენციკლოპედია. ის დღევანდელ ცხოვრებაში უფრო და უფრო გავრცელებულ სახეს იღებს მორწმუნეებში, რომლებიც მიისწრაფვიან, იცხოვრონ თანამედროვე ცხოვრებაში მართლმადიდებლურად. წიგნის შემდგენელის, წმინდა ნიკოდიმოს მთაწმინდელის, ავტორიტეტი ახლახან აღიარეს, როდესაც ოფიციალურად მოხდა მისი კანონიზირება. აქედან გამომდინარე, ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ `მამათა ხანა~ განაგრძობს არსებობას მლოცველ ეკლესიაში. განა არ უნდა გაგრძელდეს ჩვენს თეოლოგიურ სწავლებაში, მისწრაფებასა და ძიებაშიც? ვალდებულნი ვართ თუ არა ჩვენ, რომ კვლავ შევიძინოთ `მამათა სულისკვეთება~? `მამათა სულისკვეთება~ გამოიხატება არა არქაულ მანერაში ან პოზაში, არამედ სულიერი მიმართულების ეგზისტენციალურ დამოკიდებულებაში. მხოლოდ ამ გზით ჩვენი თეოლოგია კვლავ შეუერთდება ქრისტიანული ცხოვრების სავსებას. ამისათვის საკმარისი არ არის ჩვენს მიერ `ბიზანტიური ლიტურგიის~ დაცვა, ასევე ბიზანტიური ხატწერისა და გალობის აღდგენა, სულიერი აღორძინების ბიზანტიური ტრადიციის ასკეზი. ჩვენ უნდა ჩავუღრმავდეთ ტრადიციული ღვთისმოსაობის ფესვებს და უნდა დავუბრუნდეთ მამათა სულისკვეთებას. წინაააღდეგ შემთხვევაში, გვემუქრება შინაგანი გაორება ტრადიციულ ღვთის თაყვანისცემასა და სრულიად არატრადიციულ თეოლოგიურ აზროვნებას შორის. ეს რეალური საფრთხეა. როგორც `უბრალო მორწმუნეები~, ჩვენ კვლავ ვართ მამათა ტრადიციებში, ნუთუ არ უნდა დავრჩეთ ამ `ტრადიციაში~, როგორც ღვთისმეტყველნი, აღმსარებელნი და მართლმადიდებლობის მოძღვრები. არსებობს კი სხვა ხერხი მთლიანობის შესანარჩუნებლად?
წმინდა გრიგოლ პალამა და განღმრთობა
ყველა ამ ზემოხსენებულ თავს აქვს პირდაპირი კავშირი ჩვენს თემასთან. როგორია წმინდა გრიგოლ პალამას თეოლოგიური მემკვიდრეობა? იგი არ იყო სპეკულაციური ღვთისმეტყველი, არამედ ბერი და ეპისკოპოსი. ის არ იყო დაინტერესებული ფილოსოფიის აბსტრაქტული პრობლემებით, თუმცა ამ კუთხითაც კარგად იყო განსწავლული. მას აინტერესებდა ქრისტიანული ეგზისტენციალიზმი. როგორც ღვთისმეტყველი, ის უბრალოდ სულიერი გამოცდილების განმმარტებელი იყო. მისი თითქმის ყველა ნაშრომი, ალბათ ჰომილიების გარდა, ვითარებიდან გამომდინარე იყო დაწერილი. ის ებრძოდა თავისი დროის პრობლემებს. ეს იყო მშფოთვარე დრო, დავებისა და კრიტიკის საუკუნე, მაგრამ ამავე დროს ეს იყო სულიერი აღმავლობის ხანა.
წმინდა გრიგოლის ცხოვრების პერიოდში მისი მტრები მიიჩნევდნენ მას დამღუპველი სიახლეების შემომტანად. დასავლეთის მისდამი ეს ბრალდებები დღემდე გრძელდება, მაგრამ წმინდა გრიგოლის იდეები ღმა ფესვებითაა დაკავშირებული ტრადიციებთან. მისი შეხედულებებისა და აზრების დიდი ნაწილი თავისუფლად შეიძლება დავუკავშიროთ კაბადოკიელ მამებსა და წმინდა მაქსიმე აღმსარებელს, რომელიც იყო ერთ_ერთი ყველაზე ცნობილი ბიზანტიელი სწავლული. ამას გარდა, წმინდა გრიგოლი დაკავშირებულია ფსევდო_დიონისეს შრომებთან. ის ეკუთვნის ტრადიციებს. თუმცაღა ეს არანაირად არ არის `გამეორების თეოლოგია~, არამედ ეს არის ძველი ტრადიციების განვითარება. ის იწყება ქრისტეში ცხოვრებით.
რა შეიძლება მივიჩნიოთ წმინდა გრიგოლ პალამას მრავალრიცხოვან თემათაგან ყველაზე მნიშნვნელოვნად? წმინდა მამათა ტრადიცია განსაზღვრავს ადამიანის ცხოვრების მთავარ მიზანს, განღმრთობას (θεοσις). თანამედროვე მსმენელთათვის ეს ჟღერს უცნაურად და პრეტენზიულად, მაგრამ მისი აზრი უბრალო და გასაგებია. ეს უმნიშვნელოვანესი ტერმინია მამათა შრომებში. საკმარისია წმინდა ათანასეს ციტირება: `ის განკაცდა, რათა ჩვენ განვღმრთობილიყავით~ [Αυτος γαρ ενηνθρωπησεν, ινα ημεις θεοποιηθωμεν] (De incarn., 54, Ad Adelphium 4. წმინდა ათანასე ამ შემთხვევაში წმინდა ირინეოსის იდეის შეჯამებას ახდენს: `მას, ვისი განუსაზღვრელი სიყვარულითაც ჩვენ ვარსებობთ, შეუძლია გაგვხადოს ჩვენ ისეთი, როგორიც თვითონაა~[Qui propter immensam dilectionem suam factus est quod sumus nos, uti nos perficeret esse quod est ipse] (Adv. haeres. V, praefatio). ეს საერთო მტკიცებულებაა ბერძენი მამებისა. ჩვენ შეგვიძლია გავიხსენოთ წმინდანები: გრიგოლ ნაზიანზელი, გრიგოლ ნოსელი, კირილე ალექსანდრიელი, მაქსიმე აღმსარებელი და სვიმეონ ახალი ღვთისმეტყველი. ადამიანი რჩება ქმნილებად, მაგრამ იესო ქრისტემ, სიტყვამ, რომელიც განკაცდა, აღგვითქვა და მოგვანიჭა ღმერთთან თანაზიარების, ანუ მარადიულ ცხონებასა და უხრწნელებაში თანაზიარების უფლება. უკვდავება და უხრწნელება მამათა სწავლებით, ესენია განღმრთობის მთავარი ნიშნები, რადგან მხოლოდ ღმერთია, რომელსაც გააჩნია `უკვდავება~, `რომელსა მხოლოსა აქუს უკუდავებაÁ~ [ο μονος εχων αθανασιαν] (1 ტიმ. 6.16). ქრისტეთი და სულიწმიდის ძალითაა შესაძლებელი ღმერთთან შეერთება და ეს არ არის უბრალო `მორალური~ ერთობა, არც უბრალო ადამიანური სრულყოფილება, არამედ ბევრად მეტი. მხოლოდ სიტყვა განღმრთობა ადეკვატურად გადმოგვცემს ამ აღთქმის უნიკალურობას. თუ ონტოლოგიური კატეგორიებით განვსჯით, ტერმინი `თეოზისი~ არის დამაბნეველი. რა თქმა უნდა, ადამიანს არ შეუძლია, ღმერთი `გახდეს~, თუმცა მამები მსჯელობდნენ პერსონალიზმის ტერმინებით და საუბრობდნენ პიროვნული ერთობის საიდუმლოზე. განღმრთობა გულისხმობს პირად შეხვედრას. ეს არის კავშირი ადამიანისა ღმერთთან, როდესაც ღვთის მყოფობა როგორღაც განმსჭვალავს მთელ ადამიანურ მყოფობას.
რჩება კითხვა: როგორ შევათავსოთ ასეთი ერთობა ტრანსცედენტურ ღმერთთან? ეს არის მთავარი, ნუთუ ჩვენ ჩვენი ცხოვრებით შეგვიძლია შევხვდეთ ნამდვილ, ჭეშმარიტ ღმერთს? თუ ეს არის ურთიერთობა მანძილზე [actio in distans]? აღმოსავლეთის მამები აცხადებდნენ, რომ ადამიანი ლოცვით ამაღლებისას ნამდვილად ხვდება ღმერთს და ჭვრეტს მის მარადიულ დიდებას, მაგრამ როგორ არის ეს შესაძლებელი, თუკი ღმერთი `მკვიდრობს მიუწვდომელ ნათელში~ (abides in the light unapproachable)? ეს წინააღმდეგობა განსაკუთრებულად მკვეთრად დგას აღმოსავლეთის ღვთისმეტყველებაში, რომელიც ასწავლის, რომ ღმერთი აბსოლუტურად მიუწვდომელია (ακαταληπτος) და შეუცნობელია თავისი ბუნებით. ამ რწმენას განსაკუთრებით გამოხატავდნენ კაბადოკიელი მამები, კერძოდ, ევნომიუსთან დავისას, ამავე დროს წმინდა იოანე ოქროპირი თავის შესანიშნავ საუბრებში `მიუწვდომელის შესახებ~ [Περι Ακαταληπτου]. მაგრამ თუკი ღმერთი `მიუწვდომელია~ თავისი არსებით და, აქედან გამომდინარე, მის არსებასთან თანაზიარება უბრალოდ შეუძლებელია, მაშ, როგორღაა შესაძლებელი განღმრთობა? `ის, ვინც მიისწრაფის ღმერთის არსების შესაცნობად, შეურაცხყოფს მას~, – წერდა ოქროპირი. წმინდა ათანასესთან ჩვენ ვხვდებით მკვეთრ განსხვავებას ღმერთის ჭეშმარიტ არსებას, მის ძალებსა და ნიჭებს შორის: ის ყველაფერშია თავისი სიყვარულით, მაგრამ ყველაფრისგან მიღმიერია თავისი ბუნებით [και εν πασι μεν εστι κατά την εαυτου αγαθοτητα, εξω δε των παντων παλιν εστι κατά την ιδιαν φυσιν] (De decret., 2). იმავე კონცეფციას დეტალურად განიხილავდნენ კაბადოკიელებიც. `ღვთის არსება არის აბსოლუტურად მიუწვდომელი ადამიანისთვის’’, _ ამბობს წმინდა ბასილი დიდი (Aდვ. Eუნომ. I, 14). ჩვენ ვიცით ღმერთი თავის მოქმედებებში და თავის მოქმედებებით: `ჩვენ ვამბობთ, რომ ვიცნობთ ღმერთს მხოლოდ მისი მოქმედებებით, მაგრამ ვერ ვბედავთ მიახლოებას მის არსებასთან, რამეთუ [საღვთო] მოქმედებები მოგვეახლებიან, ხოლო არსება მიუწვდომელია. [ημεις δε εκ μεν των ενεργειων γνωριζειν λεγομεν τον Θεον ημων, τη δε ουσια προσεγγιζειν ουχ υποσχνουμεθα, αι μεν γαρ ενεργειαι αυτου προς ημας καταβαινουσιν, η δε ουσια αυτου μενει απροσιτος] ((Epist. 234, ad Amphilochium). ეს არ არის ვარაუდი, ან გონებრივი დასკვნა, არამედ ჭეშმარიტი სწავლება: `მისი ქმედებები ჩვენამდე ჩამოდის~ [αι ενεργειαι αυτου προς ημας καταβαινουσιν]. წმინდა იოანე დამასკელის სიტყვებით, ღმერთის ეს ქმედებები ან ენერგიები არიან ჭეშმარიტი განმცხადებლები თავად უფალისა: `საღვთო ელვარება და მოქმედება~ [η θεια ελλαμψις και ενεργεια] (Dე ფიდე ორტჰ. I, 14). ეს რეალური მყოფობაა და არა შემოქმედის უბრალო მყოფობა იმაში, რაზეც ის მოქმედებს[praesentia operativa, sicut agens adest ie in quod agit]. . ეს არის საკრამენტული მყოფობა ღმერთისა, დამოუკიდებელი მისი ტრანსცედენტული არსებისა, რომელიც აღემატება ყოველგვარ გაგებას და რომლის გამოც ის არანაკლებ სარწმუნოა.
წმინდა გრიგოლ პალამა ამ საკითხთან დაკავშირებით ეყრდნობოდა ძველ ტრადიციებს. შეუცნობელი ღმერთი საიდუმლოდ განეცხადება ადამიანს თავის ენერგიებში. ღვთაებრივი მოქმედება მიუძღვის შესახვედრად. წმინდა მაქსიმეს სიტყვების თანახმად, `გამოვლენა გარეთ~ [προοδος εις τα εξω], (შცჰოლ. ინ ლიბ. დე დივინ. ნომინ., ინ I, 5).
წმინდა გრიგოლმა დაიწყო მადლისა და არსების გარჩევა: განღმრთობა, სულიერი განათლება და მადლი არის არა ღმერთის არსება, არამედ ღვთის ენერგია [η θεια και θεοποιος ελλαμψις και χαρις ουκ ουσια, αλλ’ ενεργεια εστι Θεου] (Сapita phys., theol., etc., 68_69). ეს უმთავრესი განსხვავება იყო ოფიციალურად მიღებული კონსტანტინოპოლის 1341 და 1351 წლების კრებებზე. ყველა მისი უარმყოფელი დაექვემდებარა ანათემას და საეკლესიო ერთობიდან განკვეთეს. 1351 წლის კრების ანათემატიზმი ჩართულია ტრიოდიონში, როგორც მართლმადიდებლური კვირის მსახურების შემადგენელი ნაწილი. ამ კრებათა დადგენილებები აუცილებელია ყველა მართლმადიდებელი ღვთისმეტყველისათვის. ღვთის არსება აბსოლუტურად თანაუზიაროა [αμεθεκτος]. ადამიანის განღმრთობის წყარო და ენერგია არის არა საღვთო ბუნება, არამედ საღვთო მადლი, განმაღმრთობელი ენერგია, რომელში თანამონაწილეობითაც ადამიანი განიღმრთობა. [θεοποιος ενεργεια, ης τα μετεχοντα θεουνται, θεια τις εστι χαρις, αλλ’ ουχ η φυσις του Θεου] (Capita phys., theol., etc., 92–93). ეს საღვთო და უქმნელი მადლი და ენერგია [θειο και ακτιστος χαρις και ενεργεια] (Ibid., 69). მაგრამ ეს განსხვავება სრულიადაც არ ნიშნავს განყოფას და გამიჯვნას. არ შეიძლება ეს იწოდოს შემთხვევითობად [ουτε συμβεβηκοτος] (Ibid., 127). ენერგია გამოდის ღმერთისაგან და წარმოაჩენს მის მყოფობას. ტერმინში – προειναι [გამოსვლა, წარმოდგომა] _ გულისხმობს διακρισιν [განსხვავებას] და არა განყოფას: `სულის მადლი განსხვავებულია, მაგრამ არა განყოფილი ბუნებისაგან [ει και διενηνοχε της φυσεως, ου διασπαται η του Πνευματος χαρις] (Theoph., 940).
წმინდა გრიგოლ პალამას სწავლებების თანახმად, ღმერთი პიროვნულად მოქმედებს. თავის მიუწვდომელ ნათელში [φος απροσιτον] მყოფი უფალი მიისწრაფვის ადამიანისკენ და შემოსავს მას თავისი მადლითა და მოქმედებით. წმინდა გრიგოლის თეოლოგიური სწავლების მთავარი მიზანია, დაიცვას რეალური ქრისტიანული ემპირია. ცხონება არ არის მხოლოდ მიტევება. ეს არის ადამიანის ჭეშმარიტი განახლება. ეს განახლება მიიღწევა არა ადამიანის თანდაყოლილ ბუნებრივ ენერგიათა გათავისუფლებით, არამედ თავად ღვთის `ენერგიათა~ მყოფობით. ამ ენერგიების მეშვეობით ხვდება ადამიანს ღმერთი და თანააზიარებს მას თავისთან. წმინდა გრიგოლის სწავლება ეხება ღვთისმეტყველების მთელ ქრისტიანულ დოგმატიკას. ის იწყება მკვეთრი განსხვავებით `ბუნებასა~ და `ღვთის ნებას~ შორის. ეს განსხვავება დამახასიათებელია აღმოსავლეთის ტრადიციისათვის, ყოველ შემთხვევაში, წმინდა ათანასეს დროს. შეიძლება დაისვას კითხვა: თავსებადია კი ეს განსხვავება `ღვთის მარტივობასთან~? ნუთუ არ უნდა განვიხილოთ ყველა ეს განსხვავებულობა, როგორც ლოგიკური დაშვება, როგორც ჩვენთვის აუცილებელი, რომელსაც არ გააჩნია არავითარი ონტოლოგიური მნიშვნელობა? ზუსტად ამ ბრალდებას უყენებდნენ გრიგოლ პალამას თავისი მოწინააღმდეგეები. ღმერთი მარტივია და ყველაფერი, რაც მასშია, ერთია. ამ პუნქტში ნეტარი ავგუსტინე შორდება აღმოსავლეთის ტრადიციებს. ავგუსტინიზმის ხედვით, წმინდა გრიგოლის სწავლება აბსურდული და მიუღებელია. თავად წმინდა გრიგოლი წინასწარ გრძნობდა, რომ ეს განსხვავება შესაძლოა, განმარტებულიყო სხვადასხვაგვარად. თუ არ მივიღებთ ამას, – წერს ის, – მაშინ იქნებ ზუსტად განვასხვავოთ ძის შობა და სამყაროს შექმნა: ორივე მათგანი ღვთის არსების მოქმედება იქნება და ეს მიიყვანს ტრიადიოლოგიური სწავლების მთლიან გაუგებრობამდე. წმინდა გრიგოლი საკმაოდ მკაცრი იყო ამ საკითხში.
ყველა მოწინააღმდეგე და მათი მომხრე მიიჩნევდა, რომ თუკი საღვთო ენერგია არაფრით არ განსხვავდება საღვთო არსებისაგან, მაშინ შესაქმის აქტი, რომელიც დამახასიათებელია ნებელობისათვის, არაფრით იქნება განსხვავებული შობისა (γενναν) და გამომავლობისაგან (εκπορευειν), რაც დამახასიათებელია არსებისათვის. თუკი შექმნა არაფრით განსხვავდება შობისა და გამომავლობისაგან, მაშინ ქმნილებაც არაფრით სხვაობს შობილისა (γεννηματος) და გამოვლინებულისაგან (προβληματος). თუ ეს ყველაფერი ასეა, როგორც ისინი მიიჩნევენ, მაშინ ძე ღვთისა და სული წმიდა არაფრით არ განსხვავდებიან ქმნილებისაგან და ქმნილებაც ასევე იშვება (γεννηματα) და გამოვალს (προβληματα) მამა ღმერთისაგან; მაშასადამე ქმნილება ღმერთი ხდება, ხოლო ღმერთი უთანაბრდება თავის ქმნილებას. ამიტომაც წმინდა კირილე, მიუთითებს რა ღმერთის არსებასა და ენერგიებს შორის განსხვავებულობაზე, ამბობს, რომ შობა განეკუთვნება საღვთო ბუნებას, ხოლო ქმნა ენერგიას: `ბუნება და ენერგია არ არის ერთი და იგივე~. თუკი ღვთის არსი არაფრით განსხვავდება ღვთის ენერგიისაგან, მაშინ შობა (γενναν) და გამომავლობა (εκπορευειν) არაფრით განსხვავდება ქმნისაგან (ποιειν). `მამა ღმერთი ქმნის ძის მიერ სულიწმიდაში~. მაშინ ის შობს და გამოავლენს ძის მიერ სულიწმიდაში, მისი მოწინააღმდეგეთა და მათი მომხრეების აზრით~ (Capita phys., theol. etc., 96–97).
წმინდა გრიგოლი ციტირებს წმინდა კირილე ალექსანდრიელს. თავად კირილე ამ ადგილას უბრალოდ იმეორებს წმინდა ათანასეს. არიანელობის უარყოფით წმინდა ათანასემ ზუსტად განსაზღვრა ფუნდამენტური განსხვავება, საღვთო არსებას [ουσια] ან ბუნებასა [φυσις] შორის და ღმერთის ნებელობას [βουλησις] შორის. ღმერთი არსებობს და ასევე მოქმედებს. ღმერთი არის ის, ვინც არის, მისი ნებელობა კი თავისუფალია. მას არა აქვს არანაირი იძულება რაიმე გააკეთოს, ამიტომაც შობა [γεννησις] ხდება მხოლოდ ბუნებითად [κατά φυσιν], ხოლო ქმნა არის ნებელობის საქმე [βουλησεως εργον] (Соნტრ. არიან. ორ. 3, ნნ. 64–66). ეს ორი განზომილება – მყოფობა და მოქმედება – განსხვავებულია და ყოველთვის უნდა იყოს განსხვავებული. რა თქმა უნდა, ეს განსხვავება ეჭვის ქვეშ არ აყენებს `ღმერთის მარტივობას~. თუმცა ეს არის რეალური განსხვავება და არა ლოგიკური დასკვნა. წმინდა გრიგოლი სრულიად აცნობიერებდა ამ განსხვავების პრინციპულ მნიშვნელობას. ამ საკითხში ის იყო წმინდა ათანასესა და კაპადოკიელთა ჭეშმარიტი მიმდევარი.
ახლა არცთუ ისე იშვიათად ამტკიცებენ, რომ წმინდა გრიგოლის ღვთისმეტყველება თანამედროვე ტერმინით შეიძლება აღიწეროს, როგორც `ეგზისტენციალური~, მაგრამ ის ძირშივე განსხვავდება იმ კონცეფციისაგან, რომელთაც დღეს იმავე სახელწოდებით მოიხსენიებენ. ნებისმიერ შემთხვევაში, წმინდა გრიგოლი ამხელს ყველა `ეგზისტენციალურ თეოლოგიას~ (`essentialist theologies~), რომელმაც მარცხი განიცადა და ამით ცდილობს ღმერთის თავისუფლებით ახსნას ღმერთის ნებელობის დინამიზმი, მისი მოქმედების რეალობა. წმინდა გრიგოლი ამ ტენდენციას კვალდაკვალ მიჰყვება ორიგენედან მოყოლებული. ბერძნული არაპიროვნული (impersonalist) მეტაფიზიკა აქ განწირულია მარცხისათვის, თუკი ქრისტიანულ მეტაფიზიკას აქვს რაიმე ფესვები, ეს არის პიროვნული მეტაფიზიკა. წმინდა გრიგოლის ღვთისმეტყველება იწყება გამოხსნის ისტორიით: ბიბლიური ისტორია, _ საღვთო საქმეები, სიტყვის განკაცება, მისი ჯვარზე განდიდება და აღდგომა; ადამიანთან მიმართებაში – ქრისტიანი ადამიანის ისტორია, რომელიც მიისწრაფვის სრულყოფილებისაკენ, უფრო წინ და წინ, რათა შეხვდეს ღმერთს თავისი დიდების ბრწყინვალებაში. წმინდა ირინეოსის ღვთისმეტყველებას, ჩვეულებრივ, უწოდებენ `ფაქტების თეოლოგიას~ (`theology of facts~). . სავსებით სამართლიანად შეიძლება ეს დასახელება წმინდა გრიგოლ პალამას ღვთისმეტყველებასაც განეკუთვნოს.
ახლა ჩვენ უფრო და უფრო ახლოს მივდივართ იმის დარწმუნებულობასთან, რომ `ფაქტების თეოლოგია~ არის ერთადერთი და ნამდვილი მართლმადიდებლური ღვთისმეტყველება. ის ეფუძნება ბიბლიას. მას მიჰყვებოდნენ მამები. ის სრულიად შეესატყვისება ეკლესიის თვალსაზრისს.
ამიტომ ჩვენ შეგვიძლია, მივიჩნიოთ წმინდა გრიგოლ პალამა ჩვენს წინამძღოლად და მასწავლებელად ჩვენს მისწრაფებაში, რათა ვიღვთისმეტყველოთ ეკლესიის გულიდან (from the heart of the Church).
